تاثیر شوک‌های اقتصادی بر هزینه‌های بهداشتی خانوار

«ارزیابی آسیب‌پذیری مخارج بهداشتی خانوارهای هر استان در برابر نوسانات متغیرهای اقتصادی» [۱] عنوان مقاله‌ای به قلم «یعقوب فاطمی زردان» دکتری اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا همدان و «محمد حسن فطرس» استاد گروه اقتصاد دانشگاه همدان است. از آنجا که هزینه بهداشت و درمان تاثیر قابل ملاحظه‌ای در زندگی اجتماعی و اقتصادی و سبد خانوارها دارد نویسندگان مقاله حاضر به دنبال بررسی این موضوع و تاثیرات شوک‌های اقتصادی بر تغییر الگوی مصرفی خانوار مخصوصاً در بخش مخارج بهداشتی در استان‌ها مختلف هستند.

متغیرهای مورد بحث در این پژوهش شامل شوک درآمد نفتی، شوک سیاست مالی، شوک تورمی و شوک نرخ ارز است. نویسندگان برای بررسی داده‌های آماری به سالنامه‌ آماری استان‌ها، بانک مرکزی و مرکز آمار ایران رجوع کرده‌اند. همچنین بازه مکانی و زمانی مورد مطالعه شده شامل تمامی استان‌های ایران و طی دوره ۱۹ ساله از ۱۳۸۰- ۱۳۹۸ خورشیدی می‌باشد.

ارتباط بخش بهداشت با توسعه اقتصادی

بخش بهداشت یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی به شمار می‌رود که به دلیل اهمیت بالای خود همواره مورد توجه سیاست‌گذاران در کشورهای مختلف قرار گرفته است. این اهمیت زمانی بیشتر قابل درک است که بدانیم ارتقای بهداشت سبب می‌شود سرمایه انسانی از طریق انباشت سرمایه بهداشتی افزایش یابد و به صورت مستقیم بر رشد اقتصادی تأثیر داشته باشد.
از طرف دیگر، بهبود بهداشت از طریق افزایش طول عمر و کاهش تعداد روزهای کاری که نیروی کار به علت بیماری خود یا خویشاوندان از دست می‌دهد، باعث بهبود بهره‌وری نیروی کار می‌شود و به صورت غیرمستقیم تولید را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
همچنین، ارتقای بهداشت سبب افزایش امید به زندگی شده، در نتیجه تمایل به پس‌انداز در میان مردم افزایش می‌یابد که سبب افزایش سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی سریعتر می‌شود. به همین دلیل، دولت‌ها توجه ویژه‌ای به بخش سلامت جامعه داشته‌اند. بر این اساس، دولت ایران نیز با سرمایه‌گذاری گسترده در این بخش سعی در ارتقای کیفیت حوزۀ بهداشت و درمان داشته است.

دولت باید به سمت افزایش هزینه‌های بخش بهداشت و درمان از طریق بودجه عمومی، تداوم حمایت‌های دولت در این بخش‌ها نظیر بیمه درمانی، پرداخت یارانه و تسهیلات حرکت کند.

کاهش هزینه‌های عمومی بهداشت و تبعات منفی آن

اثرپذیری از شوک‌های اقتصادی در کشورهای مختلف، متفاوت است. در ایران به دلیل اینکه وابسته به منابع طبیعی است، اثرپذیری این شوک‌ها بیشتر دیده می‌شود.
همچنین از آنجا که در ایران نفت سهم بزرگی از صادرات و درآمدهای دولت را تشکیل می‌دهد، همین موضوع باعث شده است تا کشور در معرض شوک‌های شدیدی قرار گیرد که به طور خاص از تغییر در درآمدهای نفتی سرچشمه می‌گیرند و خود مقدمه‌ای برای بروز شوک‌های دیگری مانند شوک افزایش مخارج دولت، شوک نرخ تورم و ترخ ارز می‌شود.
بدون شک آثار این نوسانات در نهایت به تورم ختم می‌شود و منجر به تغییر مخارج و الگوی مصرفی خانوار به ویژه مخارج بهداشتی می‌شود و می‌تواند آسیب‌های بلند مدتی بر اقتصاد وارد کند.

در این پژوهش نشان داده‌ می‌شود که افزایش در هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی می‌تواند آثار نامطلوبی را برای کشور به همراه داشته باشد. به طور خلاصه شوک‌های منفی اقتصادی ۲ تاثیر متضاد بر مخارج بهداشتی دارند:
۱- فشار برای کاهش هزینه‌های بهداشتی به خاطر محدودیت نقدینگی
۲- فشار برای افزایش هزینه‌های بهداشتی به دلیل وخیم‌تر شدن وضعیت سلامتی فرد به طوری کلی این موضوع بیانگر این است که سلامتی هم یک کالای مصرفی و هم یک کالای سرمایه‌گذاری است.

بنابراین، خانوارها تحت شرایط اقتصادی مختلف عملکرد متفاوتی در مورد نحوه تخصیص منابع بین کالاها و خدمات درمانی و سایر کالاها و خدمات دارند؛ چرا که شرایط اقتصادی می‌تواند وضعیت اشتغال و در نتیجه درآمد خانوار را تحت تاثیر قرار دهد.
افزایش نرخ ارز باعث افزایش مخارج خانوارها خواهد شد. نتایج حاصل از شوک نرخ ارز بر مخارج بهداشتی تمامی استان‌ها معنادار است               

شوک تورمی و تاثیر آن بر مخارج بهداشتی خانوار

نویسندگان این مقاله پژوهشی در بخشی از آن نتایج حاصل از شوک نرخ تورم بر مخارج بهداشتی تمام استان‌ها را نشان می‌دهند که این شوک در تمام استان‌ها معنادار بوده است.
همچنین مشخص شد که افزایش تورم منجر به گرانتر شدن کالاها و خدمات بهداشتی و پزشکی می‌شود که در نتیجه آن مخارج بهداشتی خانوار نیز افزایش پیدا می‌کند.
بخش بهداشت به علت ویژگی‌های خاص خود نسبت به سطح تورم عمومی کشور دارای تورم بیشتری است و قیمت خدمات بیمارستانی و پزشکی رشد سریع‌تر از شاخص قیمت کالای مصرف کننده داشته است.

                                                                                                                                      

نرخ افزایش شاخص قیمت‌ها و تورم در بخش سلامت ایران نیز از تورم عمومی کشور بالاتر می‌باشد. این تفاوت را می‌توان به عواملی مانند جمعیت، پوشش بیمه‌ای، تغییرات تکنولوژیکی و تورم عمومی کشور نسبت داد. بنابراین زمانی که کشور در نتیجه عوامل مختلفی با شوک تورمی مواجه شود، بخش بهداشت نیز مشابه سایر بخش‌ها با افزایش قیمت‌ها مواجه می‌گردد.
با افزایش تورم در این بخش بدون شک خانوارها برای تامین نیازهای بهداشتی باید مخارج بیشتری را انجام دهند تا بتوانند همان سطح قبلی را کسب کنند. بنابراین شوک تورمی منجر به افزایش مخارج خانوار در استان‌های مختلف شده و این افزایش در مخارج از طریق کانال قیمتی اتفاق افتاده است.

نویسندگان در این پژوهش و به روش آماری نشان دادند به ترتیب مخارج بهداشتی خانوارها در استان‌های تهران، خوزستان، فارس، کهگیلویه و بویر احمد و چهارمحال بختیاری بیشترین و استان‌هایی مانند مازندران، گیلان، آذربایجان غربی، گلستان و لرستان کمترین تاثیر را در نتیجه شوک نرخ تورم دریافت کرده‌اند.
 افزایش در هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی می‌تواند آثار نامطلوبی را برای کشور به همراه داشته باشد

اثر شوک سیاست مالی بر مخارج بهداشتی خانوار

نویسندگان مقاله حاضر در ادامه بررسی‌های آماری خود به این نتیجه رسیدند که اثر شوک مثبت درآمد نفتی باعث افزایش مخارج بهداشتی خانوار در دوره مورد بحث شده است. شوک‌های نفتی در اقتصاد ایران از طریق درآمدهای نفتی سبب شکل‌گیری سیاست مالی می‌شوند. زمانی که درآمدهای دولت افزایش یابد، به تبع آن سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و درمان نیز افزایش می‌یابد.
افزایش سرمایه‌گذاری در بخش بهداشت و فراهم‌سازی امکانات و تجهیزات درمانی و افزایش دسترسی خانوارها به این امکانات، منجر به افزایش مخارج بهداشتی خانوارها می‌شود. به عبارت دیگر دولت با سرمایه‌گذاری‌های درآمدهای حاصل از فروش نفت در بخش بهداشت و درمان، شرایط و امکانات مناسبی را در حوزه بهداشت و سلامت برای خانوارها فراهم کرده است که خانوارها می‌توانند به واسطه این امکانات مخارج بهداشتی خود را در جهت کسب تندرستی و سلامتی بیشتر سرمایه‌گذاری کنند و به نوعی مخارج خود را افزایش دهند. به طور کلی در این پژوهش نشان داده شد که نتایج حاصل از شوک درآمد نفتی بر مخارج بهداشتی تمامی استان‌ها معنادار بوده است.

اثر شوک نرخ ارز بر مخارج بهداشتی خانوار

یکی دیگر از مسایل مورد توجه نویسندگان مقاله حاضر بحث تاثیر شوک نرخ ارز بر مخارج بهداشتی است آنها در بررسی‌های خود به این نتیجه رسیدند که اثر شوک مثبت نرخ ارز در ابتدا باعث افزایش اندک مخارج بهداشتی می‌گردد. این شوک بیشترین اثر را بر مخارج بهداشتی خانوار استان‌های فارس، خوزستان، تهران، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد و کمترین اثر را بر مخارج بهداشتی خانوار استان‌های لرستان، قزوین، آذربایجان غربی، مازندران، قم و مرکزی دارند.

نرخ ارز در کوتاه‌مدت و بلندمدت شاخص‌های قیمت مصرف‌کننده و تولیدکننده در بخش بهداشت و درمان را متأثر می‌سازد. نشان داده شد که پس از کاهش اولیه در مخارج بهداشتی خانوار، شوک غیرمستقیم تورمی ناشی از شوک نرخ ارز، منجر به افزایش مخارج بهداشتی خانوار می‌شود.
شوک‌های شدید و پیوسته نرخ ارز در اقتصاد ایران،بر  هزینه بهداشت و سلامت خانوارهای ایرانی تاثیر داشته استبا توجه به شوک‌های شدید و پیوسته نرخ ارز در اقتصاد ایران، همواره این نوسانات اثرات زیادی بر هزینه بهداشت و سلامت خانوارهای ایرانی ایجاد کرده است. از اینرو با افزایش قیمت کالاها و خدمات بخش درمانی، خانوارها مجبور هستند مخارج بهداشتی خود را افزایش دهند تا همان سطح قبلی از شاخص سلامت را داشته باشند؛ بنابراین افزایش نرخ ارز باعث افزایش مخارج خانوارها خواهد شد. نتایج حاصل از شوک نرخ ارز بر مخارج بهداشتی تمامی استان‌ها معنادار است.

نتایج و اهمیت پژوهش

۱- از آنجا که تاکنون پژوهش مستقلی در زمینه اثرات شوک‌های کلان اقتصادی بر مخارج بهداشتی کشور انجام نشده و یا اگر مطالعاتی اندکی هم هست به صورت محدود و با استفاده از داده‌های کلان به صورت مطالعه کشوری انجام نشده و هیچ پژوهشی به صورت استانی این موضوع را بررسی نکرده است. از این جهت موضوع حاضر حائز اهمیت است.

۲- بررسی پژوهش حاضر نشان داد که شوک درآمد نفتی، شوک مخارج دولت، شوک تورمی و شوک نرخ ارز، مخارج بهداشتی خانوارها در تمامی استان‌ها را افزایش داده و البته آثار این شوک‌ها برای هر استان متفاوت بوده است.

۳- با توجه به تاثیر مثبت شوک‌های اقتصادی در افزایش مخارج بهداشتی خانوار و همچنین اهمیت بالای این متغیر در رشد و توسعه اقتصادی لازم است دولت و برنامه‌ریزان، سیاست و برنامه مناسبی را در جهت کاهش اثرات این شوک‌ها و حمایت از خانوارهای آسیب‌پذیر در نظر بگیرند.

۴- اطلاع از نحوۀ انتشار و قدرت اثرگذاری شوک@ها بر متغیرهای اقتصادی، علاوه بر آنکه برنامه‌ریزان و سیاستگذاران اقتصادی را قادر خواهد ساخت که در زمان بروز شوک‌ها تصمیمات مطلوبی را به منظور کنترل پیامدهای منفی آنها اتخاذ کنند، چراغ راهی مناسبی برای تولیدکنندگان و کارگزاران اقتصادی نیز خواهد بود.
 شوک درآمد نفتی، شوک مخارج دولت، شوک تورمی و شوک نرخ ارز مخارج بهداشتی خانوارها در تمامی استان‌ها را افزایش داده است

۵- نشان داده شد که یک شوک مثبت در مخارج دولت باعث می‌شود مخارج بهداشتی تمامی استان‌ها روند افزایشی به خود گیرد.

۶- اثر شوک مثبت درآمد نفتی باعث افزایش مخارج بهداشتی خانوار می‌شود که علت اصلی این اتفاق می‌تواند به خاطر سیاست مالی انبساطی ایجاد شده در پی افزایش درآمدهای دولت از محل درآمدهای نفتی باشد.

باتوجه به نتایج به دست آمده مشخص شد که شوک‌های وارده بر مخارج بهداشتی باعث افزایش مخارج خانوار شده است.
نویسندگان در پایان مقاله خود می‌گویند: دولت باید به سمت افزایش هزینه‌های بخش بهداشت و درمان از طریق بودجه عمومی، تداوم حمایت‌های دولت در این بخش‌ها نظیر بیمه درمانی، پرداخت یارانه و تسهیلات، جلوگیری از سیاست‌گذاری‌های شتابزده در کشور در راستای خصوصی‌سازی‌های گسترده در این بخش، بهینه‌سازی تعرفه خدمات، بهبود کیفیت دسترسی به خدمات بهداشتی و کاهش هزینه مستقیم آن از سوی خانوار حرکت کند.

پی‌نوشت

[۱] . ارزیابی آسیب‌پذیری مخارج بهداشتی خانوارهای هر استان در برابر نوسانات متغیرهای اقتصادی، یعقوب فاطمی زردان، محمد حسن فطرس، فصلنامه تامین اجتماعی، سال ۱۶، شماره ۲، بهار ۱۴۰۰.