راهبرد همگانی سازی اعتکاف: ظرفیّت ها و کارکردها

مقدمه

بررسی آگاهانه اسلام به عنوان یک نهضت و یک مکتب این معرفت را به ما می دهد که مکتب و مسلکی است حقیقتا دارای زوایای پیدا و پنهان زندگی بشر که نیازهای او را پیش بینی و برنامه ریزی کرده است. یکی از ویژگی های بارز و بی نظیر اسلام ناب محمدی که چه بسا در تمامی مکاتب نظیری ندارد، اتصال دنیا و آخرت و احکام و فردی و اجتماعی به یکدیگراست. همه اَعمال عبادی و فردی در اسلام سکوی پرتابی برای ساخت یک سلول از پیکره جامعه اسلامی و دارای ابعاد اجتماعی می باشد. همچنین تاثیرگذاری فرد مورد نظر اسلام در جامعه نیز به کیفیت عمل عبادی و سلوک فردی گره خورده است. جلا دادن روح و فکر انسان مسلمان زیر چتر پربرکت اَعمال عبادی و فردی میسور، بلکه تسریع می پذیرد. به خلاف مسلک اسلام متحجرانه که عمل عبادی و سلوک فردی را چیزی در حد همان رهبانیت منقطع از اجتماع مکاتب دیگر ارائه می دهد. سنت حسنه اعتکاف در ادیان توحیدی سابق و در شریعت محمدی از اَعمال عبادی است که تاثیر به سزایی در تعالی اخلاق و اندیشه شخص می گذارد. گواه بر این مسئله ارواح جلا یافته صالحین و علمای سَلَف می باشد که با اعتکاف، اکثیر وجود خود را زر گرداندند و در سلک طریق عبودیت باری تعالی جامه اخلاص بر تن کرده و در راستای روایت شریفه:

«إنّ لِرَبِّکم فی أیامِ دَهرِکم نَفَحاتٍ، فَتَعَرَّضُوا لَهُ لَعَلَّهُ أن یصِیبَکم نَفحَةٌ مِنها فلا تَشقَونَ بَعدَها أبدا؛[1]

همانا از سوی پروردگار شما در طول عمرتان نسیم هایی می وزد، پس خود را در معرض آنها قرار دهید، باشد که نسیمی از آن نفحات به شما بوزد و زان پس هرگز به شقاوت نیفتید»؛

هروله کنان سوی جانان حرکت می کند. امروز اعتکاف به عنوان یک عمل عبادی در جامعه شیعی ترویج یافته و باید هر چه زودتر جایگاه خود و تاثیر گذاری فردی اجتماعی مدنظر اسلام را بازیابی کند. از سوی دیگر تظاهر، همراهی و همجواری مؤمنین با یکدیگر و همفکری و همجواری ایشان مصداق بارز آیه: «وَ المُؤمِنونَ وَ المُؤمِناتُ بَعضُهُم أَولِیاءُ بَعضٍ یأمُرونَ بِالمَعروفِ وَ ینهَونَ عَنِ المُنکرِ وَ یقیمونَ الصَّلاةَ وَ یؤتونَ الزَّکاةَ وَ یطیعونَ اللَّهَ وَ رَسولَهُ أُولئِک سَیرحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ؛[2] مردان و زنان باایمان، ولیّ (و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می کنند؛ نماز را برپا می دارند؛ و زکات را می پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می کنند؛ بزودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرارمی دهد؛ خداوند توانا و حکیم است»؛ است. این پیوند ناگسستنی ولایت بین مؤمنین است. بدون این پیوند، جامعه و حاکمیت اسلامی بی معنا و غیرممکن است. این خود گواه بر تاثیر سلوک فردی بر مدیریت اجتماعی در امر اعتکاف است. برای رسیدن به اهداف والای عبادت و سلوک اعتکاف، مدیران، نخبگان و آگاهان فرهنگی باید هر چه بیشتر در راه استغنای این عبادت بی بدیل همفکری و تلاش کنند. نهایتا اعتکاف از عبادتی فردی و کوتاه به کارخانه و مدرسه انسان سازی تبدیل شود که پس از پایان این مدت کوتاه در پی اهداف و آرمان های اسلام ناب خستگی ناپذیر باشند. نوشته پیش رو تلاشی کوچک در این مسیر پر پیش و خم است و در تلاش است با ارائه پیشنیه، اهمیت و آسیب شناسی، راهبردهای فکری و راهکارهای عملی و جزئی کمکی در سطح کیفی و کمی این فرصت بی بدیل ارائه دهد.

1. خلوتگاه حق

«هیچ گنجی بی دد و بی دام نیست

جز به خلوتگاه حق آرام نیست»

اعتکاف این فرصت بسیار مناسب انسان را که در پیچ پیچ و خم های مادی غرق شده، کمک می کند خود را بازیابد تا به قصد بهره بردن از ارزشهای معنوی از علایق مادی دست بشوید و ندای:

«یا أَیهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیه»[3] را دوباره مشق کند.

سالک و پویا به سوی معبود، حقیقی باید راه تهذیب نفس و عبادت حقیقی را در پیش گیرد. در این راستا لازم است گاهی به گوشه ای خلوت پناه برد تا به مدد ذکر و فکر، راه رفته را بازبینی و راه مانده را شناسایی کرده و خویشتن را بازسازی کند ادیان الهی برای این منظور، خلوتهایی را با خداوند در خود تعبیه کرده اند که زیباترین و جامع ترین آنها «اعتکاف» است.

اعتکاف فصلی است برای گریستن ریزش باران رحمت، شستن آلودگیهای گناه و پاک کردن نامه اعمال برای نورانی ساختن دل و صفابخشیدن به روح.

اعتکاف بازگشت به اصل خویشتن است؛ اصلی که با «نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی»[4] بر ملک شرافت یافت و با «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقین»، [5]خلعتِ خیر المخلوقین بر تن کرد. اعتکاف نظر روح است به چشم انداز دلنواز «إِنَّا لِلَّهِ» از روزنۀ نوید بخش «إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ».[6]

اعتکاف تمرین بریدن از ظاهر و سفر به حقیقت است. اعتکاف ارتحال اختیاری از ناسوت و تولد در ملکوت است. در نهایت اعتکاف فرصت به مرگ اندیشیدن است و برای آن سفر پرسرور، مهیا گشتن. جدایی سه شبانه روز از فرزند و عیال و خانمان تجربه لذت شیرین انقطاع کامل از ماسوی الله به عنوان شرط لازم اتصال بالله و فنای فی الله[7] است و این آغاز جوشش شوق آزادی از زندان دنیا و لقای خداست.

اعتکاف، معجون و عصارۀ اصلی ترین عبادات اسلامی است؛ حضور در مسجد، روزه ـ که هر دو از ارکان اعتکاف هستند – نماز دعا و مناجات قرائت قرآن و اذکار مقدس و افکار مبارک که همگی در مسجد و طبیعتاً همراه با وضو و طهارت است. اعتکاف، هم حج است هم جهاد و هم امر به معروف. از سویی محرمات و احکام اعتکاف حج را برای انسان تداعی می کند و از سوی دیگر شرکت در اعتکاف افزون بر آنکه ورود به عرصه جهاد با نفس است، روحیه معنوی و توجه به ارزشهای الهی را در همگان تقویت می کند. حضور جمعی در اعتکاف، امر به معروف و نهی از منکر است؛ آن هم امر و نهی عملی نه زبانی.

بنابراین اعتکاف تنها یک رفتار فردی نیست، بلکه به تعبیر امروزی ها یک راهبرد «اصلاح فرد و محیط» است. اعتکاف در عین خلوت، جلوت است، در عین کناره گیری، حضور در جمع است و در عین خودسازی دیگرسازی است.

به شهادت کتب روایات و تفاسیر اصل اعتکاف، فارغ از روش برگزاری و فروعات آن، از پیشینه ای بس طولانی برخوردار است و اختصاصی به اسلام و مسلمانان ندارد؛ اگرچه مکتب نورانی اسلام تغییراتی در آن ایجاد کرد و بدان تکامل بخشید.

2. نمونه هایی از اعتکاف شخصیتهای بزرگ تاریخ پیش از اسلام

1. علامه مجلسی در «بحار الانوار» در باره اعتکاف سلیمان نبی علی نبینا و آله و علیه السلام می نویسد: گفته شده که سلیمان علیه السلام در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال و یا دو سال و نیز یک ماه و یا دو ماه و کمتر و بیشتر اعتکاف می کرده است و خوراک برای آن حضرت فراهم می شد و او در همان جا به عبادت می پرداخت».[8]

2. بر اساس آیات قرآن کریم حضرت مریم علیها سلام در زمان ملاقات با فرشته الهی، از مردم دوری گزیده و در گوشه خلوتی به عبادت مشغول بوده است. علامه طباطبایی رحمه الله صاحب تفسیر المیزان در این باره می نویسد: «گویا مقصود از دوری مریم از مردم، بریدن از مردم و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است».[9]

3. برخی از روایات اهل سنت دلالت می کند که سنت اعتکاف با قوانین و وضع خاص خود حتی در زمان جاهلیت نیز مرسوم بوده است.[10]

4. از دیرباز سنت اعتکاف در عربستان با آداب و شکوه مخصوصی در حرم امن الاهی و حرم مطهر نبوی برگزار می گردد. همچنین، سابقه برپایی این عبادت پرارج و ارزش در مسجد کوفه، قدمتی طولانی دارد؛ تا جایی که در کتب معتبر از عده زیادی از بزرگان شیعه نام برده شده است که در این مسجد مقدس معتکف می شده اند؛ بزرگانی همچون مقدس اردبیلی،[11] میرزاحسین خلیلی از شاگردان برجسته صاحب جواهر و شیخ انصاریرحمهم الله.

3. پیشینه اعتکاف در ایران

اعتکاف در ایران دارای تاریخچه ای پرفراز و نشیب است. در هر عصری که عالمان برجسته دینی اعتکاف اهتمام ورزیده اند. مردم مسلمان این سرزمین نیز از آنان پیروی کرده و به اعتکاف بها داده اند. در عصر صفوی در سایه تلاشهای دو عالم بزرگ آن زمان مرحوم شیخ بهایی (۱۰۳۰- ۹۵۲ ه.ق.) و شیخ لطف الله میسی عاملی اصفهانی،[12] اعتکاف در شهرهای ایران به ویژه قزوین و اصفهان، رونق خاصی یافت.

3-1. اعتکاف پس از انقلاب

پس از انقلاب اسلامی گرایش به معنویات سبب شد، توجه مردم به سنت های حسنه ای چون اعتکاف بیشتر جلب شود و آثار و برکات فردی و اجتماعی این عبادت انسان ساز زمینه گسترش و رشد آن را فراهم نمود. از سال ۱۳۷۵ این سنت نبوی در سراسر کشور به صورت فراگیری مورد توجه قرار گرفت، به گونه ای که هر سال آمار معتکفین افزایش یافت و خیل علاقه مندان و مشتاقان، به ویژه جوانان و نوجوانان، رشد چشمگیری داشته است و اکنون از شعائر مهم در ایام البیض رجب به شمار می آید.

3-2. استقبال عموم

آمار رسمی در باره برگزاری سنت حسنه اعتکاف که هر ساله از طرف سازمان تبلیغات اسلامی اعلام میگردد، نمایانگر این است که تعداد شرکت کنندگان در این مراسم، هر سال نسبت به سال پیشین افزایش داشته است و در حال حاضر هر ساله حدود هزاران نفر در اعتکاف ماه رجب شرکت می کنند.

3-3. نقش اعتکاف در اُنس با مسجد

اعتکاف به عنوان فرصتی برای خلوت با خود و خدا، اختصاصی به اسلام ندارد، ولی باید دانست که مکتب نورانی اسلام این سنت زیبا را با تغییراتی به تکامل رسانده است. از جمله این تغییرات عبارت است از اینکه اعتکاف در گذشته مشروط به حضور در مسجد نبوده و در هر مکانی قابل انجام بوده است، ولی از نظر اسلام شرط صحت اعتکاف حضور در مسجد است. راز این اشتراط را باید در خواص مسجد دانست که به برکت اعتکاف می تواند به مُعتَکفین سرایت کند.

4. برخی از ویژگی های ممتاز مسجد در فرهنگ اسلامی

1. مسجد محل دیدار و زیارت خدا است:

«أَنَّ فِی اَلتَّوْرَاةِ مَکتُوباً أَنَّ بُیوتِی فِی اَلْأَرْضِ اَلْمَسَاجِدُ فَطُوبَی لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیتِی أَلاَ إِنَّ عَلَی اَلْمَزُورِ کرَامَةَ اَلزَّائِرِ أَلاَ بَشِّرِ اَلْمَشَّاءِینَ فِی اَلظُّلُمَاتِ إِلَی اَلْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ اَلسَّاطِعِ یوْمَ اَلْقِیامَةِ؛[13]

روایت شده است که در تورات ثبت و مقرّر گردیده: براستی خانه های من در روی زمین همان مساجد است، هلا فرخنده باد آن بنده ای که در سرای خویش وضو سازد و مرا در خانه ام زیارت کند، البتّه که گرامیداشت میهمان بر صاحب خانه لازم و فرض است، هلا آنان را که در تاریکیهای شب گام برداشتن بسوی مساجد را پیشه ساخته اند بشارت ده که در روز رستاخیز با نوری درخشان وارد محشر خواهند شد»؛

2. مسجد محل آشنایی با تمام دین اعم از عقاید، اخلاق و احکام است؛

3. مسجد محل انس با قرآن و دعاست؛

4. مسجد کانون دوست یابی و دوستیهای سالم و پایدار است؛

5. مسجد جایگاه خلوت با خدا و تفکر نجات بخش است؛

6. مسجد تجلّی برتری ارزش «تقوا» بر سایر ملاکها؛

7. مسجد فرصت معاشرت با مؤمنان و تلاش برای رفع مشکلات آنهاست؛

8. مسجد فرصتی برای، تخلیه تزکیه و تحلیه است؛

9. مسجد سنگر دفاع از ارزشها و مقابله با جنگ نرم است؛

10. مسجد کانون همبستگی و وحدت مسلمین است؛

تمام این ویژگی ها و آثار به برکت حضور در مسجد، به معتکفین منتقل می شود و آنان را با مسجد و برکات آن بیش از پیش آشنا و مأنوس می سازد.

5. آثار اعتکاف از نظر روایات اسلامی

در روایات اهل بیتعلیهم السلام آثار معنوی گوناگونی برای اعتکاف بیان گردیده است که مهمترین این آثار عبارت اند از:

1. آمرزش گناهان گذشته

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«مَن اعتکف ایماناً و احتساباً غُفِرَ له ما تقدَّمَ مِن ذَنبه؛[14]

هرکس از روی ایمان و برای جلب رضای خداوند، اعتکاف به جا آورد، تمام گناهان گذشته اش آمرزیده می شود».

2. عاقبت به خیری

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

« مَنِ اعتَکفَ یوماً ابتِغاءَ وَجهِ اللّهِ جَعَلَ اللّهُ بَینَهُ وبَینَ النّارِ ثَلاثَ خَنادِقَ، کلُّ خَندَقٍ أبعَدُ مِمّا بَینَ الخافِقَینِ؛

کسی که یک روز برای رضای خداوند اعتکاف به جا آورد، پروردگار بین او و جهنّم فاصله ای به اندازه سه خندق قرار می دهد که بیش از فاصله مشرق و مغرب است».[15]

6. عبادات جایگزین اعتکاف

1. حل مشکلات برادران و خواهران ایمانی

امام سجاد علیه السلام در این خصوص می فرماید:

«وَ اَللَّهِ لَقَضَاءُ حَاجَتِهِ یعْنِی اَلْأَخَ اَلْمُؤْمِنَ أَحَبُّ إِلَی اَللَّهِ مِنْ صِیامِ شَهْرَینِ مُتَتَابِعَینِ وَ اِعْتِکافِهِمَا فِی اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرَامِ؛[16]

ترجمه: سوگند به خدا! به تحقیق برآورده کردن حاجت برادر مؤمن، نزد خداوند از روزه و اعتکاف دو ماه متوالی محبوب تر است».

2. نگاه به چهره عالم ربانی

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

«جُلُوسُ سَاعَةٍ عِنْدَ اَلْعُلَمَاءِ أَحَبُّ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ لاَ یعْصَی اَللَّهُ فِیهَا طَرْفَةَ عَینٍ وَ اَلنَّظَرُ إِلَی اَلْعَالِمِ أَحَبُّ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی مِنِ اِعْتِکافِ سَنَةٍ فِی اَلْبَیتِ اَلْحَرَامِ وَ زِیارَةُ اَلْعُلَمَاءِ أَحَبُّ إِلَی اَللَّهِ تَعَالَی مِنْ سَبْعِینَ حَجَّةً وَ عُمْرَةً وَ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ طَوَافاً حَوْلَ اَلْبَیتِ وَ رَفَعَ اَللَّهُ لَهُ سَبْعِینَ دَرَجَةً وَ یکتُبُ لَهُ بِکلِّ حَرْفٍ حَجَّةً مَقْبُولَةً وَ أَنْزَلَ عَلَیهِمُ اَلرَّحْمَةَ وَ شَهِدَتِ اَلْمَلاَئِکةُ لَهُ بِأَنَّهُ قَدْ وَجَبَتْ لَهُ اَلْجَنَّةُ؛[17]

ترجمه: نشستن یک ساعت نزد علما پیش خدا از عبادت یک سال که در آن گناه نکند،بهتر است و نگاه به عالم نزد خدا از یک سال اعتکاف در مسجد الحرام بهتر است،و ثواب دیدار عالم نزد خدا از هفتاد حجّ و عمره و هفتاد طواف در اطراف خانۀ خدا بهتر است،و خداوند هفتاد درجه او را بالا برد و برای هر حرف ثواب یک حج مقبول،برایش می نویسد،و خداوند رحمت خود را بر طالبان علم نازل می فرماید و فرشتگان را بر آن گواه می گیرد که بدانید من بهشت را بر آنان واجب گردانیده ام».

3. نگاه مشتاقانه به برادر دینی

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرمودند:

«نَظَرُ الرَّجُلِ اِلی اَخیهِ عَنْ شَوْق خَیْرٌ مِنْ اِعْتِکافِ سَنَة فی مَسْجِدی هذا؛[18]

نگاهی مشتاقانه به برادر دینی از یکسال اعتکاف در مسجد من بهتر است».

4. زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام

امام صادق علیه السلام در جواب ام سعید احسمیه که از اجر و پاداش زیارت سیدالشهدا علیه السلام سؤال کرد فرمودند:

«کعِدلِ حَجَّةٍ و عُمرَةٍ و اعتکافَ شَهرَینِ فِی المَسجِدِ الحَرامِ و صیامِهما و خَیرِهما کذا»؛

ام سعید می گوید: در این حال حضرت دو دست خود را باز کرد و سپس آنها را به یکدیگر ضمیمه نمود و این عمل را سه مرتبه تکرار کرد.[19]

7. آسیب شناسی اعتکاف و ضرورت برنامه ریزی

«املای نانوشته، غلط ندارد». این یک حقیقت است که هر سنت حسنه ای که در جامعه رواج می یابد به هر میزان که بر تعداد علاقه مندان آن افزوده می شود احتمال بروز آفتها و آسیبها، بیشتر می شود. از این جهت اعتکاف به عنوان سنتی جامع و پرثمر که به برکت انقلاب اسلامی احیا شده است، نیز ممکن است در اثر غفلت یا ضعف در برنامه ریزی ها مبتلا به آفت هایی شده و یا بشود.

در اکثر اوقات نقطه ضعف های برنامه های فرهنگی نظیر اعتکاف، ناشی از فقدان یا کمبود امکانات و بودجه نیست، بلکه نتیجه ضعف برنامه ریزی و مدیریت است. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

«یا بنَ مَسعودٍ، إذا عَمِلتَ عَمَلاً فَاعمَلْ بِعِلمٍ و عَقلٍ، و إیاک و أن تَعمَلَ عَمَلاً بِغَیرِ تَدَبُّرٍ و عِلمٍ؛ فإنَّهُ جلَّ جَلالُه یقولُ: “وَ لا تَکونوا کالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِن بَعْدِ قُوَّةٍ أنْکاثا”؛[20]

ترجمه: ای پسر مسعود! آن گاه که کاری انجام میدهی با آگاهی و عقل انجام ده و مبادا کاری را بدون برنامه ریزی و آگاهی انجام دهی! همانا خداوند متعال می فرماید: “مانند زنی نباشید که رشته های خود را پس از محکم تابیدن واتابیده است”».

ضرورت کار علمی و میدانی در باره آسیب شناسی اعتکاف می طلبد که مراکز علمی و صاحب نظران با همکاری ستادها و متولیان اعتکاف به تحقیق در این باره اهتمام ویژه ای داشته باشند. بدیهی است این نوشتار مختصر نه مدعی آسیب شناسی جامع و مانع است و نه در صدد آن، لیکن از به صورت هشدار به نمونه هایی از آسیبهای اعتکاف که گاه در گوشه و کنار مشاهده شده است، اشاره می کند:

1. فقدان برنامه مناسب و از پیش طراحی شده که بتواند متناسب با حال و هوای معنوی شرکت کنندگان را در تمام ساعات و لحظه ها پشتیبانی کند. گاهی احساس می شود که خلوت با بیکاری اشتباه گرفته می شود؛

2. عدم تناسب برخی برنامه ها با مقتضیات اعتکاف. اگرچه تنوع و تعدد منطقی برنامه ها یکی از اصول جذابیت کار فرهنگی تبلیغی بشمار می رود، ولی مهمتر از آن همخوانی و هم سنخی برنامه ها با هدف و مقتضیات اعتکاف است. گاهی غفلت از این اصل، باعث می شود که برنامه هایی خارج از مقصود اعتکاف و حتی بعضاً ناسازگار با شئون اعتکاف توسط متولیان اجرا شود. مثلاً پخش فیلم سینمایی، برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با موضوعاتی مانند روابط دختر و پسر و مواردی دیگر از این دست خطاها؛

3. ضعف کیفی محتوای برنامه ها به ویژه سخنرانیها و نشستهای دینی در اعتکاف؛

4. مرید و مراد بازیها؛

5. بی کاری به جای فراغت

6. افراط و تفریط ها در امور معنوی؛

7. عدم توجه به دسته بندی نیازهای مخاطبان عمومی و اختصاصی)؛

8. غلبه رویکردهای علمی، سیاسی، اجتماعی، عرفانی و. .. بر ابعاد عبادی و تربیتی؛

9. تزاحم خلوت و جلوت؛

10. رفیق بازی های مانع خلوت پربار؛

11. فقدان آرامش و سکوت مناسب اعتکاف؛

12. غلبه دغدغه امکانات مادی و رفاهی بر محتوا؛

13. عدم تناسب برنامه ها مکان و امکانات با نیازها و مسائل بانوان از جمله: مهدکودک، استحمام، پوشیدگی مکان وغیره؛

14. مبدل شدن اعتکاف عبادی، به مراسمی مذهبی و اجتماعی. گاهی دیده می شود که دست اندرکاران اعتکاف چنان وقت معتکفین را به انواع برنامه های سخنرانی، عزاداری شبی با قرآن، مناجات خوانی های طولانی و عمومی ختم صلوات حلقه های بصیرت و حتی پخش فیلم و برگزاری پرسش و پاسخ سیاسی پر می کنند که روح اصلی اعتکاف تضعیف و کارکرد محوری آن یعنی خلوت، تفکر، نجوای با خداوند بدون کار کرد و بی کیفیت می شود؛

15. برگزاری، عمومی طولانی و غالباً پر سروصدای مراسمات در محیط اعتکاف گاهی سبب اذیت شدن معتکفین را فراهم میسازد که در مواردی مشمول حکم حرمت نیز می گردد؛

16. تقبیح افراطی مسئله خواب در اعتکاف:

بعضاً مشاهده می شود که مبلغین محترم بدون توجه به مبانی و منابع فقهی خواب در حال اعتکاف را تا سرحد ابطال اعتکاف مورد تقبیح قرار داده اند؛ مثلاً استدلال می کنند:

اینجا مسجد است؛ (صغری)، خواب در مسجد کراهت دارد؛ (کبری)، چیزی که کراهت دارد با مستحب (اعتکاف) نمی سازد. (نتیجه)

بنابراین در حال اعتکاف خوابیدن مبطل اعتکاف و یا لااقل کاهش دهنده ثواب اعتکاف است!

در حالی که؛ اولاً، مطلق خوابیدن در مسجد کراهت، ندارد، بلکه بسیاری از خواب ها در مسجد مستحب است؛ مانند خواب کسی که مطمئن است اگر به خانه برود و بخوابد قطعاً برای نماز صبح بیدار نمی شود. آنچه در منابع فقهی آمده است تنها کراهت خواب در دو مورد است؛ اول، به نظر اهل سنت خواب کسی است که از ابتدا به نیت خوابیدن به مسجد میرود. دوم، به نظر شیعه خواب کسی که مسجد را خانه خود قرار می دهد. ولی هیچ یک از علما دربارۀ خوابیدن در مسجد حکم به حرمت نکرده است، حتی درباره کسی که یقین دارد اگر در مسجد بخوابد، جنب می شود یا بول می کند!

خلاصه ایجاد مانع برای خواب معتکفین یا تقبیح خواب در اعتکاف حرکتی نادرست و ناسازگار با مبانی شرعی است.

17. اختصاص شرکت در اعتکاف به توده مردم

با تأمل در فلسفه و آثار اعتکاف، می توان دریافت که هر چه قدر مشغله و موقعیت فرد، بیشتر شخص را در معرض خطر غفلت از یاد خدا، خودسازی توبه و اصلاح قرار می دهد، نیازش به اعتکاف بیشتر و اخلاقاً برای او ضروری تر است؛ از این رو برای رؤسا ثروتمندان مسئولین و مدیران جامعه نیاز به اعتکاف بیش از توده مردم است. حال آنکه در زمان ما بر عکس است؛ توده مردم استقبال بیشتری برای شرکت در اعتکاف از خود نشان می دهند و خواص و مسئولین کمتر در اعتکاف حضور پیدا می کنند؛

18. پیوند نادرست عمل «اُمِّ داوود» به اعتکاف

عمل«ام داوود» اگرچه عملی بسیار با فضیلت است لیکن هیچ ملازمه ای با عمل اعتکاف ندارد؛ به این معنا که نه اعتکاف مشروط به عمل «اُمِّ داوود» است و نه شرط قبول یا صحت عملا داوود» شرکت در اعتکاف. متأسفانه در اکثر شهرها مشاهده می شود که این عمل طولانی و دشوار به گونه ای معرفی شده است که اکثر معتکفین انجام آن را بر خود تحمیل می کنند. این ذهنیت چند آسیب جدی به همراه دارد:

نخست، تلخ شدن آخرین ساعات حضور در اعتکاف برای بخش زیادی از معتکفین – به خصوص نوجوانان و جوانان – در حالی که ساعات پایانی باید شیرین ترین و روحیه بخش ترین اوقات اعتکاف باشد. تلخی همراه با خستگی نگرانی از عدم پایان دادن عمل ام داود تا پیش از غروب، این پا و آن پا کردن وغیره.

دوم، ایجاد دل زدگی و ذهنیت نامناسب از اعتکاف برای تازه واردها و نوجوانان که عاملی برای عدم تکرار حضور آنها در این کنگره بزرگ معنوی خواهد شد. حتی ممکن است این ذهنیت را به وجود آورد که تمام مسائل دینی سخت و دشوار است.

سوم، ایجاد تصور نادرست از خویشتن برای معتکفین. معتکفی که نمی تواند این عمل طولانی را انجام بدهد یا با لذت و توجه قلبی به انجام برساند، ممکن است خود را فردی ضعیف الایمان بی علاقه به ذکر و معنویات و دور از ساخت لطف خداوند متعال تصور کند که این روحیاتش همگی با روح کلی اعتکاف در ناسازگاری است.

قطعاً با برنامه ریزی اصولی و بهره گیری از تجارب دیگران میتوان از میزان این آسیب ها کاست و بر غنای این فعالیت فرهنگی افزود.

نوشته پیش رو تلاشی است برای ارج نهادن به انگیزه های خالص و همتهای والای تمام کسانی که رویکرد اصلی تقابل با جنگ نرم دشمن فاسق و پیشبرد اهداف اسلام ناب را در ترویج معنویتی مبتنی بر شریعت و توأم با بصیرت می دانند. به ویژه روحانیون معظم و ائمه جماعات که در این عرصه باید نقش فرماندهی جنگ نرم را ایفا کنند و پیش قراول برگزاری مراسم جامعی از اعتکاف باشند.

8. فعالیت های پیش از اعتکاف

مقام معظم رهبری می فرمایند: «امام جماعت، مدیر طبیعی مسجد است».

با توجه به اینکه امام جماعت باید مدیریت کلان اعتکاف را بر عهده داشته باشد و سایر اعضا و ارکان زیر نظر ایشان و مطابق برنامه از پیش تعیین شده فعالیت نمایند دو مقوله پیش از هر اقدامی برای ائمه محترم جماعات، ضروری است:

نخست، تهیه چک لیست کاملی از تمام فعالیت ها و اقداماتی که باید از ابتدا تا انتهای پروژه برگزاری اعتکاف اتفاق بیافتد؛ اعم از اقدامات پیش از اعتکاف، حین اعتکاف و پس از اعتکاف فایده این چک لیست این است که اولاً، هیچ کاری فراموش نخواهد شد. ثانیاً، برای هر اقدام یا فعالیتی می توان زمان سررسید و مسئول مشخصی تعیین نمود و بدین وسیله فرآیند پروژه اعتکاف را لحظه به لحظه و مستند پیگیری و نظارت کرد.

دوم، تشکیل ستاد مرکزی، اعتکاف، با اهدافی همچون:

1. سیاست گذاری برنامه ریزی هماهنگی و نظارت بر اجرای صحیح برنامه اعتکاف؛

2. تعیین مسئولین بخش های مختلف اعتکاف؛

3. تدوین و ابلاغ شرح وظایف مسئولین بخشهای مختلف؛

4. دریافت، بررسی و تأیید برنامه و بودجه مسئولین بخشهای مختلف؛

5. شناسایی و جذب منابع مالی و امکاناتی دولتی و غیر دولتی؛

6. تمهید مقدمات لازم برای مدیریت بحران؛

7. اخذ گزارش کاری و مالی در جریان و پایان اعتکاف و حسابرسی؛

8. اطلاع رسانی و گزارش کار به مردم مسجد و معتمدین محل و انتشار مناسب آن؛

و با ترکیب بندی:

1. امام جماعت؛

2. رئیس هیأت امنای مسجد؛

3. فرمانده پایگاه بسیج مسجد؛

4. مسئول امور مالی مسجد یا بسیج؛

5. معاون تبلیغات بسیج؛

6. دو تن از معتمدین محل؛

7. دو تن از جوانان فعال به انتخاب امام جماعت؛

8. سایر افراد با نظر اعضا و تأیید امام جماعت به صورت عضو یا میهمان؛

9. زمینه سازی مراسم اعتکاف با تبلیغات تشویق و زمینه سازی

9-1. شروع تبلیغ و ترغیب مردم محله برای حضور در اعتکاف حداقل از یک ماه پیش و از طریق:

– نصب پلاکاردها و بنرهای جذاب حاوی آیات، روایات، سخنان علما و بزرگان و جملات ادبی و اشعاری در زمینه اعتکاف و آثار و احوال آن و فوائد:

در این زمینه بهتر است مراکزی که محل حضور جمعی جوانان و نوجوانان هستند، در اولویت تبلیغات و انگیزه سازی قرار گیرد؛ مراکزی مانند، مدارس مراکز آموزش عالی دانشگاهی و حوزوی، مراکز فرهنگی، ورزشی و هنری.

– برگزاری جلسات کوتاه و جذاب در مراکز تجمع دانش آموزان و دانشجویان و عموم جوانان

توسط ائمه محترم جماعات و طلاب محترم.

– استفاده از رسانه ها از جمله زیرنویس تلویزیون، استانی، پیامک، وب سایت و وبلاگ، نشریات و. …

9-2. تبیین آسانی شرایط و احکام اعتکاف

تبیین آسانی شرایط و احکام اعتکاف برای همگان از محصلین تا خانم های خانه دار از معلولین و جانبازان تا سالمندان وغیره. بخشی از مردم همواره در آرزوی شرکت در اعتکاف، به سر می برند، ولی به دلیل جهل به راهکارهای شرعی گمان می کنند که وضعیت شغلی یا جسمی آنها مانع از درک این فیض بزرگ است؛ در حالی که با تبیین روشن مسائل شرعی اعتکاف، از جمله مجوزهای شرعی برای خروج از مسجد و. ..، میتوان این دسته را هم از این فرصت معنوی بهره مند ساخت.

این آگاهی بخشی از راه های گوناگونی می تواند انجام پذیرد؛ مانند اختصاص دقایقی از فاصله بین دو نماز به بیان این نوع از احکام شرعی، چاپ و توزیع بروشورها، بنرها، تراکتها و سایر اقلام تربیتی محتوی این پرسش ها و پاسخ ها.

10. بررسی چند شبهه و ابهام در اعتکاف

1. اعتکاف نوعی گوشه گیری از اجتماع و رهبانیت است و اسلام با رهبانیت مخالف است. همچنان که از پیامبر اسلام منقول است که «لا رَهْبانِیَّةَ فِی الإِسلامِ»؟

اولاً، همچنان که نفی رهبانیت با استناد به روایت رسول اکرم حجت است، اصل و فرع اعتکاف هم با استناد به آیات و روایات و سیره معصومینعلیهم السلام مشروع است و از طرفی یقینی است که امامان، دو حکم متناقض صادر نمی کند؛ بنابراین بین اعتکاف و پرهیز از رهبانیت منفی رابطه ای وثیق برقرار است.

ثانیاً، رهبانیت دارای دو معناست: نخست رهبانیت به معنای ترس و خشیت از خداوند متعال که نه تنها منفی و مردود نیست بلکه از برترین اخلاقیات دانایان و عباد رحمان است. در قرآن کریم فرموده است: «إنما یَخشَی اللهَ مِن عبادِهِ العلماءُ»[21] و پیامبر عزیز اسلام به امیرالمؤمنینعلیهم السلام میفرمایند «یا علی! اخوانک دبل الشفاء تُعرف الرهبانیة فی وجوههم؛ یعنی برادران تو کسانی هستند که از شدت روزه، لبانشان خشک شده و آثار رهبانیت در چهره هایشان هویداست».[22]

دوم رهبانیت به معنای دوری از جامعه و بی تفاوتی نسبت به اوضاع مسلمین به بهانه عبادت و خلوت. این نوع از رهبانیت قطعاً مذموم است همان گونه که در قرآن کریم مذمت شده است.[23]

– اعتکاف با حسّ مسئولیت اجتماعی مسلمان ناسازگار است؟

اولاً، مشروعیت اعتکاف مستند به آیات و روایات دلیلی بر بطلان این توهم است. ثانیاً، احکام و آداب اعتکاف نوعاً منافی با بی تفاوتی نسبت به جامعه و دوری از اجتماع است؛ مثلاً در اعتکاف شرط شده است که در مسجد جامع برگزار شود و مسجد جامع هر شهر، شلوغ ترین مسجد آن شهر از نظر حضور جمعیت نمازگزاران است. مُعتِکف می تواند در حال اعتکاف برای انجام برخی از امور از مسجد خارج شده و پس از اتمام کار به مسجد برگردد؛ کارهایی نظیر عیادت از بیمار مسلمان تشییع جنازه مؤمن، رفع حاجت مؤمنین، ادای دین و قرض وغیره.[24]

– مشقت برخی احکام و شرایط اعتکاف چگونه با روح ساده و آسان بودن اسلام سازگار است؟

اولا، می توان اعتکاف را در ماه مبارک رمضان برگزار کرد که هم به صورت عادی، مسلمانان روزه هستند و هم توقف در مسجد و عدم حضور در محیط کار و تحصیل، مقداری از سختی های روزه داری را کاهش می دهد. ثانیاً، در غیر ایام ماه مبارک می توان روزه قضا با استیجاری نیت کرد و در اعتکاف شرکت نمود؛ زیرا مهم روزه دار بودن معتکف است نه نحوه نیت روزه اش. ثالثاً، در صورت بروز اضطرار و ضرورت معتکف می تواند از مسجد خارج و پس از اتمام کارش بازگردد بدون آنکه به اعتکافش لطمه ای بخورد. رابعاً، از آنجا که در اعتکاف اگر فرد دو روز اول را در مسجد توقف کند روز سوم بر او واجب می شود، کسانی که احتمال می دهند برای روز سوم مانعی رخ خواهد داد به فتوای برخی مراجع می توانند از ابتدا با خداوند شرط کنند که چنانچه در روز سوم برایشان مشکلی رخ داد که ناچار شوند اعتکاف را ترک کنند معذور باشند و بتوانند اعتکاف را ترک کنند.[25]

11. سازماندهی نیروهای اعتکاف

سازماندهی خادمین اعتکاف از بین نیروهای، علاقمند توانمند و مورد اعتماد مانند اعضای بسیج معتمدین محل جوانان و نوجوانان علاقمند به خدمت افتخاری، سومین اقدام ضروری در برپایی مراسم معنوی اعتکاف است که در چهار مرحله زیر صورت میگیرد:

– ثبت نام و شناسایی؛

– بررسی تواناییها و تعیین عرصه خدمت گذاری؛

– اعلام اسامی پذیرفته شدگان و برگزاری جلسه توجیهی در دو بخش:

ألف. مباحث عمومی:

شامل آشنایی مختصر با فلسفه، پیشینه، آداب و احکام اعتکاف و آداب و ارزش خدمت گذاری به معتکفین؛

ب مباحث تخصصی:

مربوط به هر بخش از فعالیت های اعتکاف، متناسب با اعلام داوطلبی افراد؛ مانند امور خدمات و پشتیبانی امور تبلیغات و فرهنگی وغیره.

– تهیه و تحویل اقلام لازم برای خادمین مانند لباس فرم هم شکل کارت شناسایی و. …

12. فراهم کردن امکانات و فضای مناسب

1. دعوت و تشویق خیرین و مسئولین، ارگانها و سازمانها برای مشارکت در برگزاری اعتکاف از طریق:

1-1. برگزاری نشست ویژه حامیان و خیرین اعتکاف به منظور تبیین ابعاد تهاجم فرهنگی دشمن و نقش اعتکاف در خنثی سازی آن؛

1-2. معرفی و تشویق بانیان و خیرین اعتکاف سال گذشته در مراسم نشست ویژه یاد شده؛

1-3. واگذاری هر بخش از نیازهای اعتکاف به یک صنف مرتبط، یا یک طایفه ساکن در محل؛ مثلاً واگذاری تغذیه معتکفین به اصنافی مربوط به آن، یا امور تبلیغاتی و انتشاراتی به صنف مربوطه و. …

2. انجام تعمیرات و کارهای عمرانی پیش از فرارسیدن زمان اعتکاف؛

3. غبار روبی و آذین بندی و زیباسازی فضای مسجد؛

4. تأمین وسایل بهداشتی خوراکی و. .. مورد نیاز؛

5. تأمین سیستم های صوتی و تصویری باکیفیت؛

6. آماده سازی آشپزخانه امکانات و تجهیزات مناسب و مورد نیاز؛

7. آماده سازی تجهیز و تنظیف سرویس های بهداشتی و حمام ها؛

8. قرار دادن مناسب ترین مکان برای افراد خاص از جمله، جانبازان، معلولین و سالمندان به منظور تسهیل در رفت و آمد دسترسی به سرویس بهداشتی سکوت و آرامش و دوری از محل رفت و آمدها و. ..؛

9. تعیین تعداد مناسبی از خادمین ویژه رسیدگی به نیازهای معتکفین خاص؛

10. در صورت حضور بانوان دارای فرزند خردسال تعبیه مکان مناسب جهت برپایی مهدکودک و تهیه امکانات و ابزار لازم و استخدام مربی یا مربیان شایسته به تناسب تعداد کودکان؛

11. تهیه مهر و خاک تیمم، قرآن، مفاتیح، رساله توضیح المسایل و یک کتابخانه کوچک با موضوعات مناسب با حال و هوای اعتکاف و نیازهای اقشار حاضر در اعتکاف.

12. اطلاع رسانی، سهمیه بندی و ثبت نام

12-1. تعیین جنسیت شرکت کنندگان

در صورت عدم امکان سرویس دهی به آقایان و خواهران به طور هم زمان بهتر است مساجد محل با هماهنگی و برنامه ریزی منسجم و متحد، معتکفین را به تفکیک جنسیت پذیرش نمایند و در مورد هر جنسیتی تیم خادمین و مدیریتی همجنس را به کار گیرند، تا ضمن پیشگیری از برخی عوارض منفی احتمالی موجبات راحتی معتکفین به ویژه بانوان محترم فراهم شود.

12-2. تعیین مقطع سنی داوطلبان اعتکاف

تعیین مقطع سنی قشر مخاطب یا سهمیه بندی ظرفیت مسجد بین اقشار مختلف تا نمادی از همگرایی نسل های مختلف و اقشار مختلف تحقق یابد.

اگرچه اقشار و سنین مختلف دارای نیازها و سلایق متفاوتند، ولی بهتر است فضای واقعی و طبیعی زندگی را در اموری مانند اعتکاف حفظ کنیم تا خود علاوه بر تلطیف رفتارها و خلقیات موجب حفظ ساختار جاری در جامعه گردد. گاهی تفکیک سنی معتکفین و تجمع یک مقطع سنی خاص سبب بی توجهی به برخی نکات اخلاقی و تضعیف روح معنوی مورد انتظار در اعتکاف و معتکفین می شود؛ به خصوص در مقاطع سنی نوجوان و جوان.

12-3. چاپ و توزیع و نصب اقلام تبلیغاتی

چاپ و توزیع و نصب اقلام تبلیغاتی مربوط به ثبت نام و ایجاد انواع راه های ثبت نام به ویژه راه های غیرحضوری مانند تلفن، پیامک وب سایت و پست الکترونیک به منظور تسهیل در امر ثبت نام.

12-4. اعلام شفاف امکانات و تدابیر لازم برای سرویس دهی به افراد خاص

اعلام شفاف امکانات و تدابیر لازم برای سرویس دهی به افراد خاص مانند جانبازان و معلولین سالمندان بانوانی که فرزندان کوچک دارند وغیره.

12-5. تهیه فرم ثبت نام

تهیه فرم ثبت نام ساده، کامل، خلاصه و توزیع آن در مراکز مختلف مانند مدارس و مراکز آموزشی منطقه، مراکز ورزشی و هنری، سوپرمارکت های محله.

12-6. تعیین شرایط لازم جهت حضور افراد

تعیین شرایط لازم جهت حضور افراد در اعتکاف؛ شرایطی مانند توانایی گرفتن روزه تعهد اقامت سه روز کامل در مسجد رضایت والدین برای نوجوانان و رضایت همسر برای بانوان ارائه مدرک معتبر پزشکی برای بیمارن و معلولان مبنی بر عدم ضرر اعتکاف برای آنان و. …

12-7. ثبت نام در محدوده زمانی مناسب و تشکیل پرونده برای هر فرد

انجام ثبت نام در محدوده زمانی مناسب و کافی و تشکیل پرونده برای هر فرد جهت مشخص کردن شرکت کنندگانی که نیاز به رسیدگی و امکانات خاص دارند؛ مانند: بانوان دارای فرزندان خردسال سالمندان جانبازان و معلولین افراد مبتلا به بیماری های خاص البته غیر واگیردار وغیره.

12-8. انجام ثبت نام به تعداد دو برابر ظرفیت

انجام ثبت نام به تعداد دو برابر ظرفیت برای انجام بررسی های نهایی و انتخاب افراد دارای شرایط.

12-9. تشکیل شورای پذیرش

تشکیل شورای پذیرش متشکل از امام، جماعت دبیر اجرایی اعتکاف، رئیس هیئت امنا، فرمانده پایگاه بسیج مسجد و یک پزشک معتمد برای بررسی شرایط افراد ثبت نام کرده و انتخاب نهایی آنان بر اساس سهمیه بندی.

12-10. تنظیم فهرست های متعدد از معتکفین تنظیم دو فهرست از معتکفین فهرست معتکفین اصلی به تعداد ظرفیت مسجد و فهرست معتکفین ذخیره به تعداد ۱۰ درصد ظرفیت مسجد که در صورت انصراف معتکفین اصلی جایگزین خواهند شد.

12-11. اعلام اسامی نهایی

اعلام دو فهرست نهایی شده حداقل ۱۰ روز قبل از آغاز اعتکاف تا افرادی که جزو پذیرفته شدگان نیستند بتوانند به مراکز دیگر مراجعه نمایند.

13-1. اعلام زمان نهایی مراجعه متعکفین

تعیین و اعلام زمان نهایی مراجعه معتکفین اصلی برای دریافت کارت اعتکاف بلافاصله پس از اتمام مهلت مراجعه معتکفین اصلی و اعلام زمان مراجعه معتکفین ذخیره و دریافت کارت با این کار پرونده ثبت نام معتکفین بسته می شود.

13. فعالیت های حین اعتکاف

13-1. استقبال معنوی از اعتکاف

به منظور فرهنگ سازی و به عبارتی استقبال معنوی از معتکفین میتوان از راه کارهای زیر استفاده نمود:

1. برقراری ارتباط با معتکفین به منظور آگاهی بخشی نسبت به آداب و احکام اعتکاف؛

2. ارسال پیامهای مناسب و جذاب برای معتکفین از طریق پیامک جزوه و نشریه های ویژه؛

3. ارسال فرم مخصوص اعلام داوطلبانه توانمندی ها نیازها پیشنهادها و علاقمندی های معتکفین به منظور بهینه سازی، برنامه ها استفاده از ظرفیت علمی، فرهنگی و اجرایی معتکفین در برگزاری هر چه بهتر اعتکاف؛

4. دعوت از معتکفینی که علاقه خود برای مشارکت در امور اجرایی یا فرهنگی اعتکاف را اعلام کرده اند همچنین توجیه سازماندهی و مسئولیت سپاری به آنان؛

5. تبلیغات محیطی اعم از داخل مسجد و محله با هدف استفاده بهینه از ظرفیت معنوی اعتکاف در پاکسازی محیط معنوی محله؛

6. مشخص کردن مکان مخصوص هر معتکف اعم از بخش مطالعه مکانهای عمومی وضوخانه حمام سرویس بهداشتی وغیره.

7. تهیه و چاپ کارت شناسایی معتکفین ژتون غذا و سایر اقلام مورد نیاز با طراحی زیبا و وزین.

13-2. استقبال از معتکفین

1. آماده سازی امکانات و نیروهای انسانی لازم برای ثبت نام معتکفینی که وارد مسجد می شوند؛

2. تهیه و اجرای برنامه معنوی و جذاب استقبال از معتکفین توسط عوامل اجرایی اعتکاف و بدرقه توسط بستگان و مردم محل شامل:

2-1. آذین بندی طاق نصرت در مقابل درب ورودی مسجد؛

2-2. اسفند دود کردن؛

2-3. پخش قرآن و سروده های معنوی مناسب؛

2-4. عبور دادن معتکفین از زیر قرآن توسط روحانی مسجد؛

2-5. تحویل بسته فرهنگی اعتکاف به معتکفین؛

3. تعیین مکان مخصوص هر معتکف و اجرای برنامه آشنایی با، اماکن امکانات و برنامه های اعتکاف؛

4. برگزاری مراسم معارفه بین معتکفین و مسئولین و خادمین و به خصوص معرفی چهره های شاخص همچون خانواده معظم شهدا، جانبازان و آزادگان، فرهیختگان و هنرمندان؛

5. رسیدگی به نیازهای اولیه و دغدغه های احتمالی معتکفین و انجام جابه جایی های لازم و نهایی.

2-6. برنامه های اعتکاف

الف) برنامه های عمومی:

1. افتتاحیه

افتتاحیه شامل خوش آمدگویی، معارفه، اجرای برنامه هنری مذهبی همچون سرود یا تواشیح یا شعر خوانی یا دکلمه تشریح برنامه های اعتکاف و تذکرات لازم الاجرا، سخنرانی در موضوع فضایل مولا علی علیه السلام و اعتکاف توسل و مولودی خوانی؛

2. برگزاری برنامه پرسش و پاسخ

فراهم کردن امکان پرسش و پاسخ دینی به صورت شفاهی و کتبی (شناخته شده و ناشناس). با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ تعبیه صندوق مخصوص پرسشهای دینی و سایر راه ها میتوان به سؤالات و شبهاتی که احیاناً برای معتکفان مطرح است، جواب داد؛

3. طراحی مسابقه

طراحی مسابقات مانند: مسابقات اعتقادی، احکام، سیاسی، تاریخی و اخلاقی، مسابقات خاطره نویسی، مسابقات مقاله و شعر، مسابقه نقاشی و طراحی پیرامون اعتکاف، مسابقه روزنامه دیواری ویژه افراد علاقه مند؛

4. تهیه امکانات

فراهم کردن امکانات ارائه پیشنهادها و انتقادات معتکفین به مسئولان ستاد اعتکاف به صورت کتبی و شفاهی؛

5. فراهم کردن امکان عکسبردای از مراسم و افراد شرکت کننده

تهیه امکان گرفتن عکس یادگاری دسته جمعی با دوستان معتکف و خادمین؛

6. دعوت از سخنران و مداح

دعوت از سخنرانان و مداحان توانا جهت اجرای مراسم در جمع معتکفین، برگزاری مولودی به مناسبت شب و روز ۱۳ رجب سالروز ولادت مولود کعبه، برگزاری مراسم سوگواری به مناسبت ۱۵ رجب رحلت حضرت زینب کبری علیها السلام؛ همچنین برگزاری حلقه های معرفت با حضور روحانیون و اساتید توانمند، سخنرانی های کوتاه امام جماعت مسجد پیرامون موضوعات مناسب با اعتکاف

7. برگزاری مراسم مناجات

برپایی مراسم مناجات و توسل مانند زیارت عاشورا، دعای توسل، دعای کمیل، دعای ندبه، مراسم دعا و مناجات و اعمال مشهور به «ام داوود»؛

8. برگزاری برنامه شبی با قرآن

اجرای برنامه شبی با قرآن با دعوت از قاریان ممتاز کشور؛

9. تهیه محتوای مناسب مراسم

چاپ و انتشار جزوه یا کتاب آداب و اسرار اعتکاف و توزیع آنها در میان معتکفین؛

10. اجرای تواشیح

اجرای مراسم تواشیح توسط گروه های مختلف؛

11. برگزاری سایر مراسمات مذهبی مناسب اعتکاف

برپایی با شکوه نماز جماعت مسجد و حضور مردم در کنار معتکفین به منظور انتقال معنویت اعتکاف به سایرین.

12. نظر سنجی

نظر سنجی با تهیه پرسشنامه ای دقیق و کامل باید اعتکاف و فعالیت های آن را در سه بخش 1. محتوایی برنامه ها 2. امکانات و خدمات 3. اثر بخشی تبلیغات محیطی، در معرض ارزیابی و نظر سنجی معتکفین قرار گیرد.

ب) برنامه های اختصاصی

با توجه به حضور اقشار مختلف مردم با سنین و افکار و سطوح گوناگون در اعتکاف در صورت امکان باید برای هر قشر و گروهی برنامه هایی متناسب با نیازها مشکلات و علایق آنها برگزار نمود. به عنوان مثال، اعتکاف فرصت مناسبی است که

1. کسبه و کارمندان و کارگران با احکام اصلی مکاسب آشنا شوند؛

2. به نوجوانان و جوانان مباحث و مهارتهایی مانند:

أ. مدیریت هیجانات و غرایز؛

ب. مدیریت ارتباطات انسانی؛

ج. راه های کسب اراده و انگیزه برای انجام وظایف جدی همچون تحصیل، تهذیب و ورزش، منتقل شود.

3. آشنایی مادران با مباحثی چون

أ. مهارتهای اصلی و کلیدهای تربیت کودک و نوجوان؛

ب. مهارتهای شوهرداری؛

ج. راه های تشویق فرزندان به نماز، مسجد و. …

4. برای بزرگسالان و سایر علاقمندان فرصتهایی به منظور تصحیح قرائت نماز قرار داده شود.

2-7. مراقبت ها و ملاحظات

1-3-4. برنامه ریزی نظارت و بازرسی

ضروری است با به کارگیری روش هایی در شأن اعتکاف و معتکفین افراد و تیم هایی به صورت محسوس و نامحسوس، به نظارت و بازرسی مستمر محیط اعتکاف بپردازند تا احتمال بروز مشکلاتی نظیر سرقت، جدال و دعوا، خطرات فکری و اخلاقی و. .. کاهش یابد. در این راستا باید سازوکار درستی تهیه شود که در آن تمام موارد و احتمالات راه کشف و برخورد صحیح با آنها و حتی شیوه مدیریت بحران احتمالی تعریف و تبیین شده باشد. ضمناً افرادی که در این خدمت مهم نقش ایفا می کنند باید دارای صلاحیت های لازم باشند.

2-3-4. توجه به مسئله خواب

یکی از نیازهای روحی و هرانسان خواب مناسب و متناسب در روز است. غالباً معتکفین هستند که ساعات ملکوتی و عرفانی سحر را به عبادت و خلوت بگذرانند؛ به همین جهت آرامش ابتدای شب به منظور تأمین حداقل خواب مورد نیاز ضرورت دارد؛ از این رو مسئولین اعتکاف باید تمهیداتی در نظر بگیرند که در این ساعات بخش اصلی شبستان مسجد برای استراحت عزیزان فراهم و از سکوت و تاریکی لازم برخوردار باشد. به منظور انجام فعالیت های تدارکاتی با فرهنگی در ساعات شب بهتر است مکان خاصی از مسجد که مزاحمتی برای معتکفین ایجاد نمی کند در نظر گرفته شود یا تمام فعالیت ها در ساعات روز برگزار گردد معتکفین هم باید توجیه شوند تا با رعایت این نکته برای خود و دوستانشان و به خصوص سالمندان شرایط مطلوبی فراهم سازند تا بعداز مدتی استراحت، با انرژی و شادابی بیشتری به امور عبادی خود بپردازند.

3-3-4. پیشگیری و علاج افسردگی

چه بسا عده ای از معتکفان خصوصاً نوجوانان، به سبب دوری از خانواده و دوستان، گاهی دچار دلتنگی شوند؛ بنابراین میتوان برنامه ها را به گونه ای تنظیم کرد که در ساعاتی خاص بستگان معتکفین امکان حضور در مسجد را داشته باشند تا ضمن دیدار با آنان به تشویق و تقویت روحیه آنها بپردازند.

4-3-4. توجه به ادعیه و اعمال عمومی تر

اگرچه در ایام اعتکاف میتوان دعاهای متعددی چون دعاهای ماه رجب، جوشن کبیر و را خواند اما آنچه که برای عموم معتکفان اعم از باسواد و بی سواد جوانان و بزرگسالان، مناجاتیان حرفه ای و تازه کاران ممکن و آسان است خواندن دعاها و اذکار، کوتاه ولی پر محتواست که به برخی از آنها اشاره می شود

الف) ادعیه و زیارات شامل:

1. دعای سلامتی امام زمان، 2. دعای فرج، 3. دعای توسل، 4. مناجات حضرت امیر در مسجد کوفه، 5. حدیث کساء، 6. زیارت عاشورا، 7. زیارت امین الله، 8. زیارت آل یاسین، 9. توصیه به تدوام و استمرار اذکاری همچون تهلیل، تسبیح تکبیر، تحمید، حوقله، استغفار.

ب) نمازهای واجب و مستحب، شامل:

1. نماز قضا به جماعت، 2. نمازهای منسوب به معصومین علیهم السلام، 3. نماز حاجت، 4. نماز استغفار و توبه.

5-3-4. اهتمام ویژه به بهداشت فردی و محیط

احترام به خلوت و سکوت و اندیشیدن افراد و جزو برنامه دانستن آن نه بیکاری وغیره.

14. فعالیت های پس از اعتکاف

14-1. اختتامیه اعتکاف

اردوی سه روزه راهیان ملکوت پایان می یابد آسمانیان با کوله باری از مشک و عنبر و نور، رهسپار زمین می شوند، اما این بار نمی روند که بمانند و به بیماری مهلک اخلاد الی الارض گرفتار شوند، بلکه می روند تا گرفتاران در چاه نفس را دستگیری کنند. این ها بسان گل های معطری هستند که با حضور موقت خود در میان مردم شامه معنوی آنان را به عطر خدا آشنا و دلهایشان را برای انقطاع الی الله مشتاق می سازند. همان قدر که اشتیاق بازگشت به جمع خانواده و دوستان زمینی در دل دارند جدایی از همسفران برایشان تلخ و ناگوار است باید آخرین لحظه ها را باشکوه برگزار کرد تا خاطراتش بخشی از این تلخی را جبران کند.

14-2. پس از اتمام مراسم اعتکاف

14-2-1. غبار روبی پایانی

همان طوری که پیش از اعتکاف خادمان و معتکفان در امر غبار روبی مساجد مشارکت به عمل آوردند، شایسته است پس از اتمام زمان و مراسم با شکوه و گسترده اعتکاف نیز به بهداشت و غبارروبی جایگاه اعتکاف (مسجد) اهمیت دهند.

14-2-2. بررسی اموال و امکانات

بلافاصله پس از اعتکاف عده ای که از قبل تعیین شده اند باید تمام ابزار، وسایل و امکانات مورد استفاده در اعتکاف را جمع آوری و شمارش و بررسی کنند. آن بخش که مربوط به خود مسجد است به مسئول مربوطه تحویل داده می شود و بخش دیگری که به صورت امانی در اختیار ستاد اعتکاف قرار گرفته بود، به صاحب حقیقی یا حقوقی آن بازگردانده می شود.

14-2-3. تصفیه حساب و حسابرسی

فرد یا گروهی که از ابتدا به عنوان متصدی امور مالی و حسابداری معین شده اند موظفند که اولاً در طول فرآیند اعتکاف ریز و درشت دریافتها و پرداختها، بودجه ها و هزینه ها را در دفاتر معتبر و مخصوص ثبت کنند و با اسناد معتبر، مانند فاکتور خرید و رسید دریافت وجه وغیره مستندسازی کنند.

ثانیاً، در پایان مراسم اعتکاف هزینه ها و مخارج را حسابرسی و جمع بندی نمایند و اسناد را به پیوست گزارش مکتوب به رئیس ستاد اعتکاف و امام جماعت و هیئت امنا تسلیم نمایند.

14-2-4. تهیه گزارش نهایی اعتکاف

تمام واحدها و مسئولین اعتکاف موظفند در فاصله کوتاهی پس از اتمام اعتکاف، گزارشی مکتوب را به همراه مستندات صوتی تصویری و مکتوب به رئیس ستاد تحویل بدهند تا ضمن حفظ تجربیات نقاط قوت و ضعف شناخته شده و امکان ارزیابی نهایی به وجود آید.

در این گزارش مواردی که اطلاع از آنها در راستای اهداف اعتکاف اهمیت دارد، گنجانده می شود تا در مواقع نیاز تحلیل محتوای این اطلاعات موجبات اصلاح عیوب و تقویت نقاط قوت و در نهایت ارتقای کیفیت خدمت رسانی را فراهم آورد.

همچنین میتوان گزارشی تصویری و مکتوب از فرآیند برگزاری اعتکاف و جلوه های ویژه آن در دو قالب، نشریه ویژه نامه و لوح فشرده تهیه و توزیع نمود.

14-2-5. تقدیر و تشکر از خادمان و دست اندر کاران

یکی از راهبردهای اخلاقی که میتواند انسجام مؤمنین را در احیای سنن و شعائر الهی تداوم بخشد، حق شناسی و قدرشناسی از یکدیگر است. اگرچه همه کارها و خدمات باید با نیت تقرب به خداوند متعال و بدون چشم داشت مادی باشد ولی از مصادیق پیچیده اخلاص تشکر و تقدیر خالصانه و قربةً اِلی الله است.

گاهی ایجاد یک تشکل سالم با عضویت همه دست اندرکاران اعتکاف و خادمان، می تواند منشأ آثار و برکات فراوانی در عرصه فرهنگ دینی ما باشد تشکلی مانند هیأت که اشخاص به صورت منظم و متناوب گردهم آیند و ضمن بهره بردن از معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام، طرح ها و ایده های بهتری را برای برگزاری بهتر اعتکاف سال آینده تولید و بررسی کنند.

نتیجه گیری

در نوشتار پیش رو پس از بیان چیستی و حقیقت مسئله اعتکاف و آثار آن بر زندگی فردی و اجتماعی انسان، ضمن آسیب شناسی مراسمات برگزار شده، به ارائه الزامات و نیز راهکارهایی برای برگزاری هر چه با شکوه تر این مراسم معنوی شامل راهکارهای قبل از اعتکاف، حین اعتکاف و نیر ارائه راهکارهای بعد از اعتکاف پرداخته شد. راهکارهایی که نتیجه آن در عمل دیده شده و عمدتا راهکاریی بود استخراج شده از متون دین و نیز بررسی مراسمات اعتکاف های سال های گذشته، همچنین در ارائه این راهکارها از دست اندرکاران مستقیم و کسانی که در عرصه عملی عینا با برگزاری مراسم درگیر بودند نیز استفاده شد. راهکارهایی است قابل اجرا و در عین حال ساده که مراسم معنوی اعتکاف را از یک مراسم متحجرانه و رهبانی دور کرده و فرد را در وادی خود سازی وارد کرده و اثر حقیقی اعتکاف را در او به لطف الهی نهادینه خواهد کرد.

منابع

1. قرآن کریم.

2. ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، مؤسسه سید الشهداء، ق 1403، چاپ دوم.

3. حر عاملی، محمدبن الحسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1416 ق، چاپ سوم.

4. دیلمی، حسن بن ابی الحسن، إرشادُ القُلوب إلی الصّواب المُنجی من عَمِل به مِن ألیم العِقاب، ایران، رضی، 1412 ق، چاپ سوم.

5. طباطبایی، سیّدمحمّد حسین، المیزان فی تفسیر القران، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1391 ق، چاپ دوم.

6. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، مصر قاهره، دار الحرمین للطباعة و النشر و التوزیع، 1415 ق، چاپ اول.

7. قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، قم، بوستان کتاب، 1400، چاپ سوم.

8. __________، مفاتیح الجنان، تهران، کتاب آشنا، 1393، چاپ سوم.

9. متقی الهندی، علاء الدین علی، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، بیروت، مکتبة التراث الإسلامی، 1397 ق، چاپ اول.

10. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403 ق، چاپ دوم.

11. مروارید، علی أصغر، الینابیع الفقهیة، بیروت، دار التراث / الدار الإسلامیة، 1410 ق. چاپ اول.

12. موسوی بغدادی، سید ابو القاسم علی بن حسین، المسائل الناصریات، مشهد، آستانة الرضویة المقدسة. مجمع البحوث الإسلامیة، 1398، چاپ اول.

13. موسوی چهارسوقی خوانساری اصفهانی، سیّدمحمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، 1390، چاپ اول.

14. نیشابوری، مسلم ابن حجاج، صحیح مسلم، قم، دارالحدیث، 1250 ق، چاپ اول.

پی نوشت ها: