ضرورت توجه به حوزه علم و پژوهش در پیشرفت تمدن اسلامی براساس بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی

١. مقدمه

انسان ها در طول اعصار بدنبال ایجاد جامعه ای آرمانی یا آرمان شهر خواهی[1] در راستای دستیابی به سعادت بوده اند؛ در این راستا، افلاطون، نمود جامعۀ آرمانی را در ایجاد مدینه فاضله یا اتوپیا، ابونصر فارابی، مکتب انتظار در مذهب شیعه و از دیدگاه مارکس جامعه کمونیستی را بیان نموده اند.

لذا یک دولت زمانی میتواند به اهداف عالیه خود برسد که دارای الگو و روش مناسبی باشد تا بدین وسیله جهت ارتباط با دیگران و تحلیل مسائل از آن استفاده نماید و بتواند آن آرمان شهر یا مدینه فاضله را برای مردمان خود متصور گردد. بر این اساس گام اول جهت تنظیم روش ادارۀ برنامه – ریزی برای جامعه، مشخص نمودن اهداف و آرمان های اجتماعی میباشد تا بدین وسیله سمت و سوی کلی حرکت جامعه مشخص و جهت گیری برنامه ها مشخص گردد (نصرتی، علی اصغر، ١٣٩٠: ٣٣٧). نظام های مبتنی بر سکولاریسم از اصلیترین اهداف آن ها تأمین رفاه و آسایش مادی می- باشد، اما در نظام های دینی و الهی، ایجاد رفاه و آسایش را در ارتباط نزدیک با مسائل معنوی و اخلاقی دانسته و از اهداف اساسی حکومت آن ها نزدیکی به خداوند در تمام ابعاد فردی و اجتماعی میباشد. بنابراین در نظام اسلامی، از اهداف اساسی تقرب به درگاه خداوند بوده و رفاه و آسایش مادی باید سازگار با قرب الهی باشد و این مهم میتواند باعث تکامل روحی و معنوی انسان ها گردد.

بدون شک این مسئله، مهم ترین اختلاف در ادارۀ نظام اسلامی با نظام های سکولار می- باشد(همان: ٣٣٨)؛ که در این جا در ابتدا از مانفیست یا بیانیه استفاده مینمایند. بیانیه یا مانفیست پیام تفصیلی همراه با ابزار اصول عقاید خویش است که میتواند از جانب یک گروه یا حزب سیاسی، شخصیت ها یا سازمان ها انتشار مییابد که در آن معمولا جهان بینی، مرام و برنامه عمل و تصمیم ها و پیشنهادهایی که باید انجام شود، قید میگردد(آقا بخشی، علی؛ افشاریراد، مینو، ١٣٧٩: ٣٣٨).

بیانیه متشکل از نقشه های جامع و فشرده است که چارچوب اهداف و سمت و سوی حرکت به آن اهداف را متجلی میسازد؛ لذا میتواند راهنمای عملی جهت حرکت به سوی افق های روشن و تحول تکاملی در جامعه باشد. از این جهت که بیانیه دارای جامعیت و فشردگی میباشد، ضرورت دارد که منطق درونی آن آشکار گردد چرا که میتوان بوسیلۀ آن تمام مشکلات، خطاها، سوء تدبیرها و بیتدبیریها را از یک سو و از سوی دیگر ظرفیت ها و امکانات وسیع و بیبدیلی که وجود دارد را کشف نمود. در حالی که بدون وجود مانفیست جهت آشکار نمودن اهداف و آرمان ها، باعث ایجاد سردرگمی و اشتباه رفتن مسیر با تأثیر پذیرفتن از مبانی متفاوت فکری میگردد و نبود اهداف موجبات اتلاف امکانات مادی و معنوی جامعه را فراهم مینماید. براین اساس بیانیه ای میتواند کارآمد باشد که بتواند:

الف) وضعیت موجود را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.

ب) وضعیت آرمانی و مطلوب را متصور گردد.

ج) راهبرد اساسی از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب را بنمایاند.

مهم ترین عامل در کارآمدی بیانیه، نبودن اختلاف در موارد ذکر شده بالا میباشد که نشأت گرفته از جهان بینی حاکم بر دیدگاه های صاحبان مانفیست ها میباشد. برای نمونه، مکتب کمونیسم معتقد به اصالت اجتماع، اقتصاد و ماتریالیسم تاریخی و یا مکتب لیبرالیسم بر اساس اصالت فرد، ماده و تجربه و… و مکتب اسلام معتقد به حاکمیت الهی میباشد.

٢. بیانیه گام اول

جهت فهم و ضرورت «بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی» در ابتدا باید دید «گام اول» در این راستا چه بوده که پس از آن لزوم بهره وری از گام دوم مشخص گردد. براین اساس میتوان گفت بیانیه گام اول همان وصیت نامه سیاسی- الهی امام خمینی رحمت الله علیه میباشد که تمام رهنمون های آن منطبق بر بیانات گام دوم انقلاب میباشد. از جمله:

١- امام خمینی رحمت الله علیه در مقدمه وصیت نامه ابتدا مبانی معرفتی و دینی انقلاب اسلامی و سپس افتخارات دینی، تاریخی و انقلابی متعددی را یادآور میشوند تا اهداف اصلی انقلاب در پس هیاهوهای داخل و خارج گم نشود. رهبر معظم انقلاب مد ظله العالی هم در طلیعه بیانیه، اصول انقلاب و مبانی و شعارهای آن را یادآوری کردند.

٢- حضرت امام رحمت الله علیه در وصیت نامه چشم اندازی از وضعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دوران حکومت پهلویها را برمیشمرند و نقش امدادهای الهی و حضور و جانفشانی مردم را در پیروزی و تداوم انقلاب شرح میدهند. امام خامنه ای مد ظله العالی نیز در بیانیه دو بار به وضعیت اسفناک کشور در دوران پهلوی اشاره کرده و اهمیت این بحث تاریخی را این گونه متذکر شده اند:

«برای برداشتن گام های استوار در آینده باید گذشته را درست شناخت»(بیانیه گام دوم).

٣- امام خمینی رحمت الله علیه در بخش های متعددی از وصیت نامه به طور مفصل شبهات سیاسی علیه جریان اصیل انقلاب و جنجال های تبلیغاتی رسانه های استکبار را پاسخ میدهند تا امت اسلامی و به ویژه جوانان را از افتادن در دام جنگ روانی و شناختی دشمن ایمن کند. رهبر معظم انقلاب مد ظله العالی هم در بیانیه خود تأکید میکنند:

«دشمنان انقلاب با انگیزه ای قوی، تحریف و دروغ پردازی درباره گذشته و حتی زمان حال را دنبال میکنند. رهزنان فکر و عقیده و آگاهی بسیارند. حقیقت را از دشمن و پیاده نظامش نمیتوان شنید»(بیانیه گام دوم).

٤- حضرت امام رحمت الله علیه در بند «ج» وصیت نامه در پاسخ به اشکال تراشان و مغرضان نظام اسلامی، خدمات جمهوری اسلامی را شرح میدهند و ملت ایران را از مردم حجاز و کوفه در صدر اسلام بهتر میدانند. امام خامنه ای مد ظله العالی نیز با اشاره به قدرت عظیم ایمان ملت و امام عظیم الشأن موارد متعددی از برکات سیاسی، اجتماعی، علمی و اقتصادی نظام اسلامی را در ٤٠ سال گذشته برمیشمارند.

٥- اما هدف اصلی و کلیدی بیانیه را میتوان در این جمله یافت:

«شمایید که باید کارآزموده و پرانگیزه از انقلاب خود حراست کنید و آن را هر چه بیشتر به آرمان بزرگش که ایجاد تمدن نوین اسلامی و آمادگی برای طلوع خورشید ولایت عظمی (ارواحنا فداه) است نزدیک کنید.»

به عبارتی ایشان قله آرمان ها و اهداف انقلاب را تمدن سازی اسلامی و آمادگی برای ظهور میدانند. امام راحل هم در موارد متعددی به این آرمان بزرگ الهی اشاره میکردند:

«با این نهضت اسلامی ما تا این جا آمدیم و قدرت ها را عقب زدیم، با این نهضت اسلامی باید سازندگی کنیم از حالا به بعد. همه با هم به سوی یک تمدن صحیح، تمدن الهی و تمدن رسول اللهی جلو برویم.»

ایشان با تشکیل نظام جمهوری اسلامی گام های بلندی در مسیر تمدن سازی نوین اسلامی برداشته و بر تشکیل امت واحده اسلامی و بسیج جهان اسلام برای تحقق نهایی آن تأکید میکردند.

٦- توصیه های هفت گانه رهبر معظم انقلاب مد ظله العالی که خطاب به ارکان حکومتی، دولت، ملت ایران و به ویژه جوانان است، بارها در بیان حضرت امام رحمت الله علیه چه در وصیت نامه و چه در صحیفه سفارش شده است که شرح آن در این مختصر نمیگنجد (پایگاه بصیرت، تاریخ انتشار: ١٢ خرداد ١٣٩٨، شناسه خبر: ٣١٥٢٥٥).

«بیانیه گام دوم» که توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی مد ظله العالی مرقوم گردیده، زمانی اعلام شد که دشمنان این نظام تأکید داشتند که ایرانیان نباید بتوانند چهل سالگی انقلاب خود را جشن بگیرند. در این راستا «جان بولتون» نماینده اسبق آمریکا در سازمان ملل متحد در نشست گروهک تروریستی منافقین در پاریس اعلام کرد:

«تصمیم فعلی دولت ترامپ برای بازبینی سیاست هایش در قبال ایران بایستی این باشد که این کشور نتواند پیروزی چهل سالگی انقلابش را جشن بگیرد. نتیجه این بازبینی در سیاست و آن چه بسیاری از ما در ایالات متحده به سمت آن حرکت میکنیم، بایستی تشخیص این باشد که انقلاب سال ١٩٧٩ آیت الله خمینی تا جشن چهل سالگیاش دوام نخواهد آورد»(به نقل ازخبرگزاری تسنیم (www.tasnimnews.com/fa/news/١٣٩٦٠٤١٢١٤٥١٩٨٧)

پایگاه حفظ و نشر حضرت آیت الله خامنه ای مد ظله العالی در این رابطه بیان داشتند که انقلاب کبیر اسلامی ایران درحالی چهلمین سالگرد پیروزی خود را پشت سر گذاشت و قدم به دهۀ پنجم حیات خود نهاد که اگرچه دشمنان مستکبرش گمان های باطلی در سر داشتند، اما دوستانش در سراسر جهان، امیدوارانه آن را در گذر از چالش ها و به دست آوردن پیشرفت های خیره کننده، همواره سربلند دیده اند (خبرگزاری تسنیم، ١٣٩٧/١١/٢٤). بنابراین این بیانیه با توجه به تجربۀ ٤٠ ساله انقلاب توسط مقام معظم رهبری مد ظله العالی بیان گردیده و ایشان اعلام داشتند که انقلاب وارد دومین مرحله خودسازی و جامعه پردازی و تمدن سازی شده است.

مفاهیم مستتر در بیانه که توسط رهبر انقلاب مد ظله العالی مطرح گردیده را، میتوان به دو لایه تقسیم بندی نمود:

١) لایه بنیادین که محور آن «توحید» می. باشد.

٢) لایه راهبردی که محور آن «تمدن» میباشد.

ایشان تحقق اهداف اسلامی را در پنج مرحله عنوان فرموده اند که شامل: انقلاب اسلامی، نظام اسلامی، دولت اسلامی، کشور اسلامی و تمدن اسلامی میباشد. مسیر تحقق آرمان های اسلامی که باعث زمینه سازی ظهور امام زمان عجل الله تعالی میگردد ایجاد تمدن اسلامی است که هم در سخنان مقام معظم رهبری مد ظله العالی و هم در وصیت نامه امام راحل نمود داشته است:

«اگر حرف شما ملت ایران پیش رفت، اگر شما توانستید پیروز شوید، به آن نقطۀ موعود برسید، آن وقت مسیر تاریخ عوض خواهد شد؛ زمینۀ ظهور ولی امر و ولی عصر ارواحنا له الفداء آماده خواهد شد؛ دنیا وارد یک مرحلۀ جدیدی خواهد شد.» (بیانات در دیدار با مردم قم، 1391/10/19).

امام راحل هم میفرمایند:

«مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست. انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت – ارواحنافداه – است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد. مسائل اقتصادی و مادی اگر لحظه ای مسئولین را از وظیفه ای که برعهده دارند منصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هرچه بهتر مردم بنماید، ولی این بدان معنا نیست که آن ها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند»(صحیفه امام: ج ٢١ / ٣٢).

٣. مطالبات «بیانیه گام دوم»

در بیانیه گام دوم، مقام معظم رهبری مد ظله العالی با بیان گذشت چهار دهه پرافتخار از انقلاب پرشکوه ملت ایران، به بیان دستاوردها و چالش های نظام اشاره نموده اند که میتوان از آن به عنوان نظریۀ راهبردی آینده سازی انقلاب اسلامی استفاده نمود. در این خصوص، میتوان به مسائل مهم ٤٠ ساله نخست انقلاب از جمله شروع انقلاب بدون تجربه، وجود دشمنان بسیار داخلی و خارجی، ترکیب جمهوریت و اسلامیت و… اشاره نمود. مقام معظم رهبری مد ظله العالی با توجه ویژه به جوانان به عنوان موتور محرکه و پیشرو با توجه به دستاوردهای انقلاب، خواستار حرکت آن ها به سمت ایجاد تمدن نوین اسلامی میباشد. بنابراین، جهت گیری راهبردی بیانیه، تأکید بر سه محور اساسی دارد که شامل: جوان، جهاد و تمدن اسلامی میباشد. مقام معظم رهبری مد ظله العالی در دیدار جمعی از مداحان در تاریخ ١٣٩٢/٢/١١ در این باره فرمودند:

«جهاد مداوم که نیاز یک کشور و یک امت و یک تاریخ است…، نیاز همه است. همۀ پیشرفت ها، همۀ تمدن سازیها، به برکت مجاهدت دائم شده است. مجاهدت دائم همه همه اش به معنای رنج کشیدن نیست. جهاد، شوق آفرین است. جهاد، شادی و نشاط آفرین است. امروز که نیاز به این جهاد داریم، کسی بیاید به تنبلی و کسالت و انزوا و بیکاری و بیکارگی دعوت کند، این ها میشود کفران نعمت الهی؛ (ألم تر الی الذین بدلوا نعمت الله کفرا و احلوا قومهم دارالبوار)، این نباید بشود.»

لذا ایشان معتقدند که همۀ پیشرفت ها و همۀ تمدن سازیها، به برکت مجاهدت دائم میسرشده است. در این بیانیه جهت وضوح ضرورت آن به چند مسئله اساسی از جمله «کلیات»، «چالش های مقابل انقلاب» و «دستاوردهای انقلاب اسلامی» میپردازیم:

٣-١. کلیات

– انقلاب اسلامی بزرگ ترین و مردمیترن انقلاب عصر جدید

– انقلاب اسلامی آغازگر عصر جدید با کنار هم قرار دادن دین و دنیا

– شعارهای جهانی انقلاب بدون تاریخ مصرف

– انقلاب اسلامی انعطاف پذیر اما تجدید نظر ناپذیر

– مشی انقلاب متحجر نبوده اما به شدت پایبند مرزبندیهای خود با رقیبان و دشمنان

– این انقلاب از آغاز تاکنون نه بیرحم و خونریز بوده و نه منفعل و مردد

– شناخت گذشته و درس گرفتن از تجربه ها

– آغاز انقلاب از نقطه صفر

٣-٢. چالش های مقابل انقلاب

– همه چیز علیه انقلاب از جمله حکومت وابسته طاغوت و ایجاد مانع توسط آمریکا و دولت های غربی

– نداشتن هیچ گونه تجربه و راه طی شده ای

– تقابل دوگانه اسلام و استکبار

– وجود خصومت، شقاوت، توطئه و خباثت در مقابل انقلاب

– نگاه کینه ورزانه و بدخواهانۀ رژیم های زورگو و قلدرهای باج طلب عالم

٣-٣. دستاوردهای انقلاب اسلامی

– ترکیب جمهوریت و اسلامیت و ابزارهای تشکیل و پیشرفت آن

– تبدیل جهان دوقطبی به سه قطبی با شکل گیری انقلاب اسلامی

– پدیده برجسته تقابل دوگانۀ جدید اسلام و استکبار که کانون توجه جهانیان گردید.

– نگاه امیدوارانۀ ملت های زیر ستم و جریان های آزادیخواه جهان و برخی دولت های مایل به استقلال

– تاب آوردن در برابر آن همه خصومت و شقاوت و توطئه و خباثت

– جهادهای بزرگ و افتخارات درخشان و پیشرفت های شگفت آور

– مدیریت های جهادی الهام گرفته از ایمان اسلامی و اعتقاد به اصل ما میتوانیم و از امام بزرگوار

– تبدیل رژیم ننگین سلطنت استبدادی به حکومت مردمی و مردم سالاری

– وارد کردن عنصر ارادۀ ملی در کانون مدیریت کشور

– انتقال روحیه و باور ما میتوانیم به همگان

– ایجاد ثبات و امنیت کشور و تمامیت ارضی ایران

– پیروزی در جنگ و شکست رژیم بعثی و پشتیبانان آمریکایی و اروپایی و شرقی اش

– موتور پیشران کشور در عرصه علم و فناوری و ایجاد زیرساخت های حیاتی و اقتصادی و عمرانی

– به اوج رساندن مشارکت مردمی و مسابقۀ خدمت رسانی

– ارتقاء شگفت آور بینش سیاسی آحاد مردم

– سنگین کردن کفۀ عدالت در تقسیم امکانات عمومی کشور

– افزایش چشم گیر معنویت و اخلاق در فضای عمومی جامعه

٤. حوزه های جهادی نسل جوان در بیانیه گام دوم

ضرورت بیان توصیه ها به خصوص به جوانان در عرصه های بیان شده را میتوان به تفکیک در ذیل بیان نمود و در ادامه به ضرورت توجه به علم و پژوهش پرداخته میگردد، چراکه با توجه به تجربه مسلمانان مهم ترین عامل در جهت شکوفایی تمدن اسلامی، توجه بسیار آن ها به علم و دانش میباشد.

– حوزه علم و پژوهش

– معنویت و اخلاق

– اقتصاد

– عدالت و مبارزه با فساد

– استقلال و آزادی

– عزت ملی، روابط خارجی، مرزبندی با دشمن

– سبک زندگی

رهبر انقلاب در بیانیه میفرمایند: برای برداشتن گام های استوار در آینده، باید گذشته را درست شناخت و از تجربه ها درس گرفت؛ اگر از این راهبرد غفلت شود، دروغ ها به جای حقیقت خواهند نشست و آینده مورد تهدیدهای ناشناخته قرار خواهد گرفت. دشمنان انقلاب با انگیزه ای قوی، تحریف و دروغ پردازی درباره گذشته و حتی زمان حال را دنبال میکنند و از پول و همۀ ابزارها برای آن بهره میگیرند. رهزنان فکر و عقیده و آگاهی بسیارند؛ حقیقت را از دشمن و پیاده نظامش نمیتوان شنید. لذا در این بخش جایگاه علم و دانش در تمدن اسلامی و سپس تأثیر آن بر جهان غرب مورد بحث قرار میگیرد تا بتواند رهگشای دوباره جهت حرکت مسلمانان معاصر به سمت تمدن نوین اسلامی که مقام معظم رهبری مد ظله العالی در این بیانیه بر آن تأکید دارند، بشود.

٤-١. ضرورت توجه به علم و پژوهش

یکی از عواملی که میتواند باعث رشد و تعالی جوامع اسلامی گردد، توجه به علم و دانش می- باشد. لذا جوامعی که درصدد رسیدن به کمال میباشند باید پاسخ سئوالات و شبهات خود را بیابند و این امر میتواند گره گشای بسیاری از مشکلات و مسائل جامعه گردد. بر این اساس، جهت ایجاد پیشرفت در یک جامعه، باید در ابتدا جامعه ای متفکر تربیت نمود؛ چرا که علم محصول تفکر می باشد. خداوند در آیه ٣٦ سوره مبارکه اسراء میفرماید:

«ولا تقف ما لیس لک به علم»«از چیزی که نسبت به آن علم و دانشی نداری پیروی نکن».

از شاخصه های اصلی توسعه پایدار در هر جامعه ای توجه به علم و پژوهش میباشد. امروزه یکی از محوریترین موضوعات که خود نماد امید در جامعه بوده و بنابراین، همان چیزی که انقلاب اسلامی توانسته با کمک آن بر چالش های خود تفوق یابد، حوزه علم و فن آوری میباشد. همان حوزه ای که رهبر انقلاب مد ظله العالی تحت عنوان نهضت نرم افزاری و تولید علم در کشور مطرح نمودند.

با توجه به تأکید مقام رهبری مد ظله العالی بر شناخت درست گذشته و درس گرفتن از تجربه ها که در بیانیه آمده، موقعیت کنونی انقلاب اسلامی را میتوان با زمان صدر اسلام مقایسه نمود؛ همان – گونه که در آن زمان مسلمانان در ابتدا از لحاظ دانش و پیشرفت در علوم جایگاهی نداشتند، در ابتدای انقلاب اسلامی هم ایران از نظر علم و فناوری جایگاه خاصی در منطقه و جهان نداشت. لذا همان گونه که مسلمانان با توجه به آیات قرآن و تأکید بزرگان دین اسلام بر علم آموزی توانستند پیشرفت های شگرفی نموده و تمدن اسلامی را ایجاد نمایند، در جمهوری اسلامی نیز جوانان اندیشمند توانسته اند جایگاهای رفیعی در علم و دانش و تکنولوژی به دست آوردند؛ اما باید با استفاده از تجربه تمدن اسلامی بتوانند به سمت تمدن نوین اسلامی که رهبر انقلاب مد ظله العالی در بیانات خویش ترسیم نموده اند برسند. در ادامه جایگاه علم و دانش در تمدن اسلامی و سپس تأثیر آن بر جهان غرب مورد بحث قرار میگیرد تا بتواند رهگشای دوبارۀ جهت حرکت مسلمانان معاصر به سمت تمدن نوین اسلامی که مقام معظم رهبری مد ظله العالی در این بیانیه بر آن تأکید دارند، بشود.

٤-٢. جایگاه علم در شکوفایی تمدن اسلامی

شکوفایی تمدن اسلامی براساس توجه به علم و علم آموزی میباشد که این مهم خود به دلیل تأکید بسیار اولیای اسلام بر فضیلت دانش و دانش اندوزی میباشد. انسان به منظور انجام مسئولیت – های خود به عنوان خلیفه الله بر روی زمین، میبایست در تمامی زمینه ها دارای دانش باشد. اهمیت علم برای انسان به جهت انجام وظایفش به عنوان خلیفه اللهی را نمیتواند انکار کرد.

در واقع اسلام در الهام بخشیدن به بسیاری از پیروان خود به منظور دنبال کردن دانش موفق بوده است. در قرآن کریم، همواره بر تفکر و تحقیق و تفحص از طبیعت تأکید شده است. لازم به ذکر است که تقریبا یک هشتم از آیات قرآن، و یا حدود ٧٥٠ آیه، مؤمنان را به مطالعه طبیعت، تشویق و ترغیب مینماید. هم چنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در احادیث متعددی تأکید بر جستجوی علم و دانش داشتند. بنابراین پیگیری دانش برای همه مسلمانان، هم مردان و هم زنان از دیدگاه اسلام و قرآن الزامی است. مسلمانان معتقدند که به دو روش میتوان به کسب علوم پرداخت. روش اول از طریق ایمان و شهود نامحسوس (وحی) و روش دوم از طریق روش های علمی محسوس (آزمون پذیری تجربی).

در اصل، دانشمندان مسلمان در روزهای اوج تمدن اسلامی علم و دانش را از دو روش کسب کردند؛ یکی وحی و دیگری آزمایشات و مشاهدات تجربی بود. آن ها گردهم آمدند و «حقایق» ایجاد شده توسط یونانیان، ایرانیان، مصریها، هندیها و چینیها را در زمینه های مختلف از دانش مانند ریاضیات، فیزیک، زیست شناسی، جغرافیا، نجوم، پزشکی و داروسازی را مورد مطالعه قرار دادند. سپس آن ها آزمایش های انجام شده پیشین را تکرار کردند؛ و اغلب، تکنیک های تجربی گذشتگان را اصلاح و بهبود بخشیدند، و متعاقبا اطلاعات به دست آمده از این آزمایشات را جمع – آوری کردند. سپس آن ها پس از اصلاح هرگونه اطلاعات نادرست یا غیر دقیقی که اجرا شده بود، اصول جدیدی برای علم و دانش، بنا نهادند. این موضوع حتی به ایجاد شاخه های جدیدی از علم که هرگز قبل از آن به آن ها فکر نشده بود، منجر شد. این یافته ها پس از آن در قالب کتاب و نسخ خطی برای دیگران جهت مطالعه و بررسی مجدد، به نگارش درآمد(آرام، ١٣٦٦). چیزی که جالب است به آن توجه شود این است که این رویکرد علمی در اولین وحی پیامبر صلی الله علیه و آله از جانب خداوند، اشاره شده است. آن جا که پروردگار میفرماید:

«إقرأ باسم ربک الذی خلق (١) خلق الإنسان من علق (٢) إقرأ و ربک الأکرم (٣) الذی علم بالقلم (٤)علم الإنسان ما لم یعلم (٥)»(سوره علق).

«١) بخوان به نام پروردگارت که آفرید. ٢) انسان را از لخته خونی بسته شده آفرید. ٣) بخوان در حالی که پروردگار تو کریم تراست. ٤) آن کس که به وسیلۀ قلم (به انسان) آموخت. ٥) آموخت به انسان آن چه را که نمیدانست».

اولین وحی به دو دلیل بسیار حائز اهمیت است. اولین دلیل واضح ترین علت است، به موجب آن که خدا اطلاعات زیستی در تشکیل جنین در رحم مادر را بیش از سیزده قرن قبل از آن که این حقیقت علمی تأیید شود، بیان نموده است. به عبارت دیگر، مسلمانان از حقایق علمی با نخستین وحی آگاه شده اند. به همین دلیل است پرفسور موریس بوکایلی، جراح و متفکر مشهور فرانسوی، نوشته است:

«ارتباط بین قرآن و علم به یک هماهنگی منجر میشود و نه اختلاف»(1989. Bucaille،M).

اهمیت دوم از نخستین وحی در دو واژه «خواندن» و «قلم»، نهفته است. این دو واژه نشان دهنده اساس رویکرد علمی که دانشمندان مسلمان اتخاذ نمودند، میباشد. آن ها برای اولین بار آن – چه که دیگران قبل از آن ها (یونانیان، هندیها و چینیها) انجام داده بودند را مورد مطالعه و بررسی قرار دادند و این آثار چه با تأیید و یا تکمیل یافته ها، ساخته شد. در هر صورت، دانش جدید توسعه و پیشرفت یافته است. دانشمندان پس از آن یافته های خود را در کتاب ها و یا نسخه های خطی برای دیگران به منظور خواندن و بررسی بیش تر، به نگارش درآوردند. اساسا پیشرفت دانش به این شکل است: اول با خواندن، و سپس با نوشتن. خواندن به تنهایی دانش جدید ایجاد نمیکند. به همین ترتیب، نوشتن به تنهایی نمیتواند در جهت شکل گیری دانش جدید کمک مؤثری کند. ترکیبی از خواندن و نوشتن اصول و اجزایی از تحقیقات علمی هستند که توسط دانشمندان مسلمان در اوج تمدن اسلامی مورد توجه قرار گرفت. این رویکرد دانش در حال توسعه به عنوان «رویکرد تجمیعی»(١٩٩١،Hunt)، شناخته شده است. دانشمندان کار را از ابتدا شروع نمیکنند، بلکه از آثار دیگر افراد پیش از خودشان استفاده و کار را بر روی آن ها بنا مینهند. در نتیجه، ما شاهد یک انقلاب در علم هستیم تا یک تکامل.

٤-٣. ظهور علم مدرن و تاثیر علوم جهان اسلام بر آن

در میان قرن چهاردهم تا هجدهم میلادی علم مدرن در غرب ظهور پیدا نمود. باترفیلد در کتاب « منشأ علم مدرن» مینویسد:

«انقلاب علمی سده های شانزدهم و هفدهم همه تحولات از زمان ظهور مسیحیت به بعد را تحت الشعاع قرار میدهد و رنسانس و جنبش اصلاح دین را به مرتبه تحولات فرعی و صرف جابه جاییهایی داخلی در درون نظام مسیحیت قرون وسطی تقلیل میدهد. این انقلاب به عنوان سرچشمه اصلی جهان بود. اندیشه جدید چنان اهمیتی دارد که به واسطه آن دوره بندی مرسوم تاریخ اروپا اعتبار خود را از دست داده و اسباب زحمت شده است»(١٩٥٨،Butterfield).

هانت استدلال نموده که ظهور علم مدرن دارای چهار ویژگی خاص بوده است؛ اولا، «یک رشد سریع در دانش بشری ایجاد گردید» که منجر به یک انقلاب در علم شد. دوما، این رشد سریع دانش «در بسیاری از زمینه های مختلف، از جمله پزشکی، زیست شناسی، آناتومی، برق، مکانیک و نجوم رخ داد»؛ ثالثا، دانشمندان در طول ظهور علم مدرن، دانش خود را بر اثرهای پیشینیان خود استوار نمودند تا این که بخواهند «از صفر شروع کنند». رابعا، دانش میتواند از طریق «بحث انتقادی» بر اساس «منطق» و «مشاهده» بوجود آید(١٩٩١،Hunt).

اولین ویژگی که باعث رشد سریع دانش گردید، از دوران تمدن اسلامی آغاز شده بود. این موضوع این حقیقت را آشکار میکرد که بسیاری از پژوهشگران و دانشمندان هم گرا در مراکز علم در تمدن اسلامی وجود داشته اند، که هرکدام به رشد و گسترش دانش کمک شایانی کرده اند. این موضوع اشاره دارد به زمانی که کتاب و کتابخانه معنایی برای اروپاییها در آن برهه زمانی نداشت، بسیاری از سرزمین های اسلامی دارای کتاب و کتابخانه های زیادی بودند. به عنوان مثال، در بیت الحکمه بغداد، چهار میلیون جلد کتاب، در کتابخانه پادشاهی قاهره یک میلیون، در کتابخانه طرابلس سوریه سه میلیون جلد کتاب وجود داشته است، در حالی که در اسپانیای تحت حکومت مسلمانان، تنها نشر سالانه بین ٧٠ تا٨٠ هزار جلد بوده است (٢٠٠٢،Beheshti).

ویژگی دوم ذکر شده توسط هانت، رشد سریع دانش در بسیاری از زمینه ها بود. میتوان اذعان داشت که، این موضوع هم در طول دوران تمدن اسلامی آغاز شده، زمانی که بسیاری از پژوهشگران و دانشمندان در زمینه های مختلف بر خلاف زمان های مشاهده ماقبل خود، تلاش می کردند. بدین منظور جورج سارتن خاطر نشان کرد که:

«در این جا یادآور شدن چند نام شکوهمند بیهمانند در غرب کفایت خواهد کرد: جابر بن حیان، الکندی، خوارزمی، الفرقانی، رازی، حنین بن اسحاق، فارابی، ابراهیم بن سنان، المسعودی، طبری، ابو الوفا، علی بن عباس، ابوالقاسم، بیرونی، ابن سینا، ابن یونس، الکاشی، ابن هیثم، علی بن عیسی غزالی، الزرقاب، عمر خیام. چندین نام باشکوه که ادامه دادن آن ها کار دشواری نخواهد بود. اگر کسی به شما میگوید که قرون وسطی کاملا بیحاصل بوده، فقط این مردان را برای او نقل قول کنید، که همۀ آن ها در یک دوره کوتاه، از ٧٥٠ تا ١١٠٠ بعد از میلاد پدیدار شده اند»(١٩٣١: ١،Sarton).

ویژگی سوم، دانشمندان علوم مدرن ادامه دهندۀ کارهای اجداد خود به جای شروع از ابتدا بودند. بدین معنا که از علوم پیشرفته تمدن اسلامی که بوسیله دانشمندان مسلمان ایجاد شده بود، استفاده نمودند. سارتن در رابطه با این واقعیت این گونه نوشت:

«در دوران سلطنت خلیفه مأمون (٣٣-٨١٣ بعد از میلاد) یادگیری جدید به اوج خود رسید.

شاه در بغداد یک مدرسه رایج برای ترجمه ایجاد کرد. مدرسه با یک کتابخانه مجهز شده بود، یکی از مترجمان حنین بن اسحاق بود(٨٧٧ – ٨٠٩ه. ق.)، فیلسوف با استعداد خاص و طبیبی با فضل و دانش وسیع، مسلط ترین فرد بین مترجمان در آن قرن بود. از خاطرات به تازگی منتشر شدۀ وی میدانیم که او عملا کل مجموعۀ عظیم دست نوشته های جالینوسی را ترجمه کرده است»(Ibid).

در نهایت، ویژگی چهارم طرح ریزی شده توسط هانت این بود که علم مدرن به دلیل وجود بحث انتقادی بر اساس منطق و مشاهده گسترش یافته است. در واقع، اسلام و توسعه علمی به طور جدایی ناپذیر با یکدیگر مرتبط هستند. دین اسلام حامی استدلال، منطق و تحقیق تجربی است. وقتی دین بر پایه دلیل باشد، اعتقاد را به همراه میآورد و ایمان های دارای تردید را تقویت میکند. دانشمندان مسلمان منطق را به عنوان یک ابزار ضروری برای تفکر علمی در نظر میگیرند و هم چنین منطق را به عنوان شکلی از حکمت و دانش که توسط قرآن مطرح گردیده، در نظر میگرفتند.

استفاده از منطق در اسلام، انسان را به عقل سکولار هدایت نخواهد کرد که به شورش در برابر دین منجر گردد، هم چنین انجام آزمایش، به تجربه گرایی که در آن تجربۀ حسی به عنوان منبع تمام دانش ها درنظر گرفته میشود، کشانده نخواهد شد. این موضوع توسط نظریۀ اسلامی علم که بر پایه توحید است، حفاظت میشود. در راستای این نقطه نظر توحیدی، تنهای مطلق خداوند است و هر چیز دیگری نسبی است. بنابراین یک مسلمان، به دنیای فیزیکی، مثل همه دنیاهای دیگر، که وجودش را به پروردگار مدیون است، متعهد است. لحظه ای که رابطه با خداوند قطع گردد، علم نیز متوقف خواهد شد. بنابراین زمانی که مسلمانان به مشاهدات و تجربیات میپردازند، آن ها در واقع به دنبال دانستن جنبه ای از واقعیت خدا هستند. با این آگاهی دینی، اسلام معتقد است که توحید منبع روح علمی در تمامی زمینه ها میباشد. این مسئله باعث میشود اسلام در ارتباط وثیقی با توسعه علمی باشد و مسلمانان را در مشارکت فعال و مؤثر در توسعه علمی آماده نماید. این ویژگی در اوج تمدن اسلامی به وضوح مشهود بود. هنگامی که دانش جدید توسط دانشمندان مسلمان ایجاد شد، رویکردی به مراتب القایی بود تا استنتاجی که در آن تأکید بر اصالت آزمایش و مشاهده به منظور درک و بررسی، نسبت به علم داشت. مشاهدات طولانی مدت و تحقیق تجربی، اگر نسبت به روش یونانی که از کارهای عملی بیم داشتند، مقایسه شود، رویکرد مسلمانان به توسعه علم یک جهش کوانتومی در نوع خود بوده است (٢٠٠٣،Isfaq).

٤-٤. ضرورت توجه به جایگاه ایران در رتبه بندی های جهان

با تأکید رهبر انقلاب مد ظله العالی بر نهضت نرم افزاری و تولید علم در کشور، در بسیاری از حوزه ها، ایران توانسته جایگاه های بالایی را در منطقه و جهان کسب نماید. در ادامه براساس کتاب ایران ٢٠ (قیومی، ١٣٩٧) که به صورت مستند جایگاه های ایران را در حوزه های مختلف مشخص نموده، آمارهای کسب جایگاه برتر جهانی توسط ایران را مطرح مینماییم.

آمارهای برتر بین المللی ایران در حوزه آموزش:

– از لحاظ تعداد کتاب انتشار یافته در سال، رتبه نهم جهان را کسب نموده (سازمان ملل : ٢٠١٠)

 آمارهای برتر بین المللی در حوزه سلامت:

– رشد امید به زندگی رتبه دهم جهان از ١٩٧٩ تا ٢٠١٦(بانک جهانی: ٢٠١٦)

– کاهش مرگ و میر نوزادان از ١٩٩٠ تا ٢٠١٥ رتبه یازدهم جهان (بانک جهانی: ٢٠١٥)

آمارهای برتر بین المللی در حوزه کشاورزی:

– تولید غلات بیست و دومین کشور جهان و پنجمین کشور جهان از نظر رشد تولید غلات از ١٩٩٠ تا ٢٠١٠ (سازمان خواربار کشاورزی FAO: ٢٠١٠)

– تولید گندم و جو رتبه پانزدهم جهان و تولید برنج بیست و یک جهان (سازمان خواربارکشاورزیFAO: ٢٠١٧)

– تولید محصولات دائمی کشاورزی رتبه هجدهم جهان (Nation Master: ٢٠٠٠)

آمارهای برتر بین المللی در حوزه انرژی:

– تولید برق هفدهم جهان و صادرات برق مقام بیست و دوم جهان (اطلاعات نامه جهانی سازمان سیاCIA World Factbook: ٢٠١٨) o تولید بنزین رتبه چهاردهم جهان (Indexmund: ٢٠١٧)

آمارهای برتر بین المللی در حوزه صنعت و معدن:

– تولید محصول راهبردی فولاد رتبه سیزدهم (انجمن جهانی فولاد: ٢٠١٧) o تولید سیمان رتبه یازدهم جهان (سازمان زمین شناسی آمریکا: ٢٠١٨) o صادرات سیمان رتبه اول جهان (فایننشال تریبیون : ٢٠١٤)

– تولید آلومینیم رتبه بیستم جهان (سازمان زمین شناسی بریتانیا: ٢٠١٧) o تولید خودرو رتبه شانزدهم جهان

آمارهای برتر بین المللی در حوزه فناوری:

– تعداد کاربران اینترنت رتبه هفدهم جهان (Internet World State: ٢٠١٨)

– دسترسی به تلفن همراه رتبه بیستم جهان (اطلاعات نامه جهانی سازمان سی: ٢٠١٧)

– فناوری نانو رتبه ششم جهان (Web of Science((WOS: ٢٠١٦)

– فناوری فضایی رتبه دهم در جهان (Iranproject: ٢٠١٥)

– فناوری هسته ای جزء ٩ کشور دارنده چرخه کامل سوخت هسته ای و جزء سیزده کشور با توانایی غنیسازی اورانیوم (Wise-Uranium. org: ٢٠١٨)

– فناوری سلول های بنیادی دومین کشور پیشرفته در این حوزه (Clinical Trials. gov: 2017)

– زیست فناوری رتبه سیزدهم جهان و اول منطقه (سایماگو)

آمارهای برتر بین المللی در حوزه اقتصاد:

– تولید ناخالص ملی براساس برابری قدرت خرید رتبه هجدهم جهان براساس آمار بین المللی پول در سال ٢٠١٧ و بانک جهانی در سال ٢٠١٦ رتبه هجدهم جهان

– رشد جذب گردشگر رتبه هفتم جهان (دیلی تلگراف به نقل از سازمان جهانی گردشگری)

– اندازه بازار رتبه نوزدهم جهان (انجمن جهانی اقتصاد: ٢٠١٦)

آمارهای برتر بین المللی در حوزه نظامی:

– قدرت برتر نظامی جهان رتبه بیست (www. globalfirepower. com: ٢٠١٨) o هفتمین قدرت برتر جهان از نظر مؤسسه هادسن

– سیزدهمین قدرت برتر جهانی از نظر یو. اس. نیوز (U. S News: ٣١٢٢) o هفتمین قدرت برتر جهان از نظر آمریکن اینترست در سال ٢٠١٧

آمارهای برتر بین المللی در حوزه علمی:

– تعداد مقالات رتبه اول منطقه در ٢٠١٧ و رتبه ١٦ جهانی در سال ٢٠١٧ (Scimago Journal & Country Rank: 2017)

– بیش ترین ارجاعات علمی منطقه و رتبه هفدهم در جهان (Scimago Journal & Country Rank: 2017)

– نرخ رشد علمی در ایران یازده برابر میانگین جهانی(New Scientist: ٢٠١٠)

٥. نتیجه گیری

بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی که به بیان پیشرفت ها و چالش هایی که در چهل سال برای انقلاب اسلامی بدست آمده و هم چنین بیان راهبردهایی جهت حرکت نظام و انقلاب، پرداخته است.

از مهم ترین محورهای این بیانیه علم و پژوهش میباشد که از ضروریترین مباحث جهت پیشرفت و توسعه هر کشوری میباشد. در این راستا رهبر معظم انقلاب مد ظله العالی تأکید بسیاری بر این امر داشته اند لذا کشور توانسته پیشرفت های بسیاری نماید که آمار بین المللی پیشرفت های مذکور در متن نوشتار بیان گردید و هم چنین جهت نمایاندن راه به جوانان جهت دست یابی به تمدن نوین اسلامی سعی گردید که پیشینه ای از مراحل دستیابی مسلمانان به تمدن اسلامی ترسیم گردد چراکه در این بیانیه هم تأکید بر ضرورت توجه به تاریخ میباشد و هم ارزیابی از وضعیت موجود.

از لحاظ بحث تاریخی تأکید بر بیان چگونگی دستیابی مسلمانان به تمدن پرشکوه اسلامی می – باشد که نشان دادیم تحت نفوذ اسلام و احیای فرهنگ اسلامی در کشورهای مسلمان و هم چنین کشورهای اروپایی از جمله ایتالیا و اسپانیا یک تحول علمی و تمدنی صورت گرفت. پس از این که اروپا پیوسته به سمت بربریت و تاریک ترین اعماق جهل و خرافه رسیده بود، شهرهای مسلمانان جهان از جمله اندلس در حال پیشرفت بود. علم خطیرترین سهم تمدن اسلامی به جهان مدرن است. اما رسیدن میوه آن آهسته بود. این تنها علم نبود که اروپا را به زندگی برگرداند. نفوذ فراوان و گوناگون تمدن اسلامی، اولین روشنایی را در زندگی اروپاییها ایجاد نمود. اگرچه حتی یک مورد از رشد اروپا که در آن نفوذ قاطع فرهنگ اسلامی نمایان نباشد، وجود ندارد. از این رو بی انصافی است اگر گفته شود که تمام پیشرفت های علوم، بدون تلاش های صورت گرفته توسط دانشمندان مسلمان بوقوع پیوسته است. مسلمانان تحقیقات تجربی با جزئیات در طولانی مدت را در ارتباط با فلسفه واقعی کسب دانش، معرفی نموده اند.

در حقیقت جهت کسب علم ودانش باید با صبر و پشتکار عمل نمود. پس از آن است که «حقیقت» دنبال شده توسط انسان ها، به وسیله خداوند آشکار میگردد. در انقلاب اسلامی هم اگر از تاریخ اسلام و تجربیات آن استفاده نماید، مسلمانان دوباره میتوانند به دوران شکوفایی تمدن اسلامی بازگردند. همان مسیری که رهبر انقلاب مد ظله العالی برای آینده انقلاب ترسیم نموده اند.

منابع

قرآن کریم

– آرام، احمد(١٣٦٦). علم در اسلام. تهران: انتشارات سروش

– آقا بخشی، علی، افشاری راد، مینو(١٣٧٩). فرهنگ علوم سیاسی. تهران : چاپار.

– پایگاه بصیرت، تاریخ انتشار: ١٢ خرداد ١٣٩٨ – ١٦: ٤٩، شناسه خبر: ٣١٥٢٥٥ سایت خبرگزاری تسنیم آدرس دسترسی: www. tasnimnews. com

– صحیفه امام علیه السلام، ج ٢١

– قیومی پور، رضا و همکاران (١٣٩٧). ایران ٢٠. تهران: انتشارات دانشگاه جامع امام حسین نصرتی، علی اصغر(١٣٩٠). نظام سیاسی اسلام. قم: نشر هاجر.

– Bucaille،M. (1989). The Bible،the Qur ’and and Science-The Holy Scriptures Examined in the Light of Modern Knowledge، KualaLumpure: A. S. Nordeen.

– Beheshti، M. (2002). The Role of Islam in Strengthening the Expansion of Culture in the Human Community،www. e-resaneh. com/English/Religions.

– Butterfield،H. J. (1958). The Origins of Modern Science: 1300-1800. New York: Macmillan.

– Hunt،S. D. (1991). Modern Marketing Theory: Conceptual Foundations of Research in Marketing،Ohaio: South-Western Publishing Co.

– Ishfaq،A. (2003). Research and Development Culture in the Muslim World: Past and Present Problems and Future Directions،Kuala Lumpure: Institut Kefahaman Islam Malaysia. pp. 12-26

– Sarton George (1931). Introduction to the History of Science، 2vols،Baitimore: Carnegic Institution of Washington.

پی نوشت: