آثار تعالی معنوی کارکنان نیروی انتظامی بر جامعه اسلامی

مقدمه

«تعالی معنوی» یک ضرورت دینی محسوب میشود و قرآن کریم و انبیاء الهی، همۀ انسانها را بدان فراخوانده اند و اساسا بدون «تعالی معنوی» هدف آفرینش جهان و انسان، حاصل نمیشود.

«تعالی معنوی» غیر از آثار ارزشمند اخروی (باطنی)، دارای آثار دنیوی (ظاهری) فراوانی ازجمله «ایجاد وحدت و توافق و صلح در میان اهل کتاب و مسلمین» است؛ به بیان دیگر وحدت اهل کتاب و مسلمانان جز در پرتو تعالی معنوی آنان حاصل نمی شود (سهرابی و عبدالرحیمی، ١٣٩٨). قرآن کریم، به ما آموخته است که هم دعا و التجاء و درخواست پیروزی از خدا لازم است؛ و هم صبوری و پایداری در سختی ها: «ربنا أفرغ علینا صبرا» (بقره، ٢٥٠)؛ «عشرون صابرون یغلبوا مائتین» (انفال، ٦٥). بر این اساس، نیروهای باصلابت و متقدر ناجا برای رسیدن به مراتب عالی انسانی، راهی جز رشد وجودی و تعالی معنوی ندارند، به بیان دیگر تنها راه دستیابی آنها به بلندی های هستی، بلند شدن از جهان مادی و حرکت به سوی معنویت است و این امر فقط با رشد وجودی و تحول نفس و تولدهای ثانوی میسر میشود. از مهم ترین وظایف و رسالت های اجتماعی نیروی انتظامی ایجاد آرامش مادی و معنوی در جامعه است. اهمیت این موضوع تا جایی است که در قرآن کریم از وظایف هر حکومت ارتقای آرامش و امنیت در جامعه عنوان شده است:

«و قال لهم نبیهم إن آیۀ ملکه أن یأتیکم التابوت فیه سکینۀ من ربکم وبقیۀ مما ترک آل موسی وآل هارون تحمله الملائکۀ إن فی ذلک لآیۀ لکم إن کنتم مؤمنین» «و پیامبرشان به آنها گفت : «نشانۀ حکومت او، این است که (صندوق عهد) به سوی شما خواهد آمد. (همان صندوقی که) در آن، آرامشی از پروردگار شما، و یادگارهای خاندان موسی و هارون قرار دارد؛ درحالیکه فرشتگان، آن را حمل میکنند. در این موضوع، نشانه ای (روشن) برای شماست؛ اگر ایمان داشته باشید» (بقره، ٢٤٨).

نیروی انتظامی به عنوان بازوی اجرایی در ایجاد امنیت، نقش مهمی در آرامش روانی جامعه دارد. در صورت ایفای صحیح این وظیفه، بسترهای لازم برای استیفای حقوق شهروندان نیز فراهم خواهد شد. یکی از وظایف ذاتی نیروهای انتظامی در بسترسازی لازم برای دستیابی مردم به حقوق قانونی شان است. این دستگاه به عنوان ضابط قضایی واسط میان مردم و حاکمیت است. تعالی معنوی و اخلاقی کارکنان نیروی انتظامی در برخورد با افراد جامعه نقش مستقیمی در قضاوت آنها از حاکمیت دارد (آدینه وند و غنی فتحی، ١٣٩٤: ٨١). ازآنجاکه رسیدن مردم به حقوق قانونی خود از کانال های نیروی انتظامی قابل تحقق است، پس باید با استفاده از ظرفیت های دین مبین اسلام به رشد معنوی کارکنان نیروی انتظامی از طریق کارگاه های آموزشی و فرصت های مطالعاتی کمک شود. نیروهای انتظامی با حق الناس مرتبط هستند و مردم را در رسیدن به حقوق خود و احقاق حقشان یاری می نمایند. بی تردید دو حدیث زیر از امام رضا(ع) و امام صادق (ع) درصورتی که نیروهای انتظامی به وظایف انسانی و اسلامی خود آگاهی داشته باشند در مورد آنها مصداق پیدا خواهد کرد:

«إن لله عبادا فی الأرض یسعون فی حوائج الناس هم الآمنون یوم القیامۀ و من أدخل علی مؤمن سرورا فرح الله قلبه یوم القیامۀ» «خداوند بندگانی دارد که در زمین گسترده است برای حاجت ها و گرفتاری های مردم؛ اینها (به واسطۀ خدمتشان) در روز قیامت در امانند؛ و کسی که برای مؤمنان شادی ایجاد کند، خداوند در قیامت قلب او را شاد خواهد کرد» (کلینی، ١٤٠٧ق : ١٩٧/٢).

«ما من مؤمن یعین مؤمنا مظلوما الا کان أفضل من صیام شهر و اعتکافه فی المسجد الحرام و ما من مؤمن ینصه أخاه و هو یقدر علی نصرته الا و نصره الله فی الدنیا و الآخره و مامن مومن یخدل أخاه و هو یقدر علی نصرته الا خذله الله فی الدنیا و الآخره» «هیچ مؤمنی نیست که مؤمنی را کمک کند مگر اینکه برای او با فضیلت تر از یک ماه روزه داری و اعتکاف در مسجدالحرام نباشد و هیچ مؤمنی نیست که توان یاری کردن برادر خود را داشته باشد و او را یاری کند مگر آنکه خداوند او را در دنیا و آخرت یاری می کند؛ و هیچ مؤمنی نیست که توانایی یاری کردن برادر خود را داشته باشد و او را به حال خود رها سازد، مگر آنکه خداوند او را در دنیا و آخرت به خود واگذارد» (حر عاملی، ١٤٠٩ق: ٢٩٢/١٢).

پیشینۀ تحقیق

دربارة تعالی و معنویت تحقیقات متعددی انجام گرفته است؛ برخی از مطالعات مرتبط به موضوع این تحقیق معرفی می شوند:

سهرابی و عبدالرحیمی (١٣٩٨) در مقاله ای با عنوان «مبانی، ملا کها و راهکارهای تعالی معنوی بر اساس قرآن کریم» تعالی معنوی را به معنای حرکت صعودی و ارتقای درجۀ وجودی و حرکت از سطح وجودی ضعیف تر به سوی «بودن» در سطح وجودی قویتر دانسته اند و به چگونگی و راهکارهای نیل به تعالی معنوی اشاره کرده اند.

عبدی (١٣٩٧) در مقالۀ «ضرورت تعالی معنوی کارکنان دانشگاه ها» تأثیر معنویت گرایی در حوزه های علمی و پژوهشی را بررسی نموده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که تعالی معنوی نیروهای دانشگاه باعث افزایش صداقت، اعتماد، تعهدکاری، رضایت شغلی، خلاقیت، انگیزش، هماهنگی سازمانی کارکنان وبهبودعملکردایشان می شود.

قادری نیا (١٣٩٣) در مقاله ای با عنوان «بررسی نقش مقررات آیین نامه انضباطی نیروهای مسلح در رشد و تعالی معنوی کارکنان» اجرای آموزه ها و تعلیمات دینی در سازمان های کشور را، نیازمند تدوین قوانین و مقررات جامع و دقیقی دانسته است و به لزوم توجه خاص به ایجاد نظم و رشد معنوی کارکنان نیروهای مسلح اشاره نموده است. وی هدف این پژوهش را تحلیل موادی از آیین نامۀ انضباطی دانسته است که مربوط به ایجاد معنویت و تعالی معنوی در کارکنان نیروهای مسلح است.

در رسالۀ دکتری «بررسی جایگاه معنویت قدسی در مدیریت سازمانی از دیدگاه قرآن» نوشتۀ علی رضا نوبری (١٣٩٣) معنویت دارای ابعاد رفتاری، گفتاری و اعتقادی دانسته شده است؛ در این پژوهش با ارائۀ نظریۀ امر جامع در معرفی سازمان الهی، نشان داده است که معنویت باید در همۀ عرصه های سازمان اعم از برنامه ریزی، رهبری و اعضای آن در شکل های فردی و جمعی وجود داشته باشد تا ثمرات آن مشاهده شود.

از کتاب های مرتبط با پژوهش حاضر، می توان به «راهبردهای تعالی معنوی انسان در قرآن» اثر ابوالقاسم بخشیان (١٣٩٣) اشاره کرد. نویسنده هر عاملی را که به نحوی در شکوفاسازی استعدادهای مثبت فطرت انسانی یا در تعدیل و کنترل صفات منفی مؤثر واقع گردد، از راهبردهای تعالی و رشد انسان به شمار آورده است. در نگاه کلی به این مجموعه، نتیجه گیری در دو فراز با ارائۀ مدل انجام گرفته است؛ فراز اول: رابطۀ راهبردها با تعالی معنوی انسان. فراز دوم: رابطه متقابل بینش، گرایش و کنش.

رشیدزاده (١٣٩٢) در مقالۀ «ماهیت و عوامل تعالی معنوی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر اندیشه های مقام معظم رهبری» به بررسی تعالی معنوی نیروهای مسلح پرداخته است. این مقاله اگرچه دارای چارچوب نظری است، اما در آن به راهکارهای تعالی معنوی سازمانی به طور کامل پرداخته نشده است.

جعفری شورگل (١٣٩٢) در مقالۀ «تأملی بر معنویت سازمانی با رویکرد اسلامی» معنویت را از لحاظ نقش بازدارندگی آن از آسیب ها و هنجارشکنی ها و نقش برانگیزانندگی آن در جهت سودرسانی و خدمت بیشتر به جامعه، موردبررسی قرار داده است.

عبدالملکی و دامادی (١٣٩٠) در مقاله ای با عنوان «بررسی نقش و کارکرد رهبری معنوی در تقویت منابع انسانی ناجا» به این نتیجه رسیده اند که معنویت در کشورهای اسلامی ازجمله ایران می تواند نقش اصلی در صحت عمل و کارایی کارکنان داشته باشد. در این مقاله راهکارهای تعالی معنوی سازمانی به طور کامل موردبررسی قرار نگرفته است.

بختیاری (١٣٨٧) در مقاله ای با عنوان «میزان تأثیر معنویت بر توانمندسازی فرماندهان و مدیران میانی ناجا» به بررسی میزان تأثیر عوامل معنوی (معرفت دینی، ایمان و بصیرت) بر توانمندسازی فرماندهان و مدیران میانی ناجا پرداخته است. وی در کنار مطالعات کتابخانه ای برای بررسی رابطۀ توانمندسازی و معنویت و تعیین مؤلفه های آن، تعداد ٥٨٩ نفر از فرماندهان را به عنوان نمونه های تحقیق انتخاب کرده و از طریق پرسش نامه به بررسی موضوع پرداخته است. نتیجۀ این تحقیق بدین شرح منتشر شده است: ایمان (با میانگین ٩٠/٣٢)، معرفت دینی (با میانگین ٨٤/٤٩) و بصیرت (با میانگین ٨١/٩٩) بر توانمندسازی فرماندهان و مدیران میانی ناجا تأثیر داشته اند.

در یک نگاه کلی، مشاهده می شود که در همۀ این مطالعات، نقش تعالی معنوی کارکنان ناجا بر جامعۀ اسلامی مغفول مانده است. با نگاه کاربردی به نقش معنویت در ارتقای فردی و شغلی نیروهای انتظامی و انعکاس مستقیم آن در جامعۀ اسلامی، این مقاله می تواند یک کار نو و قابل استفاده باشد.

مفهوم و مصداق تعالی معنوی

تعال (به فتح لام) فعل امر است از تفاعل؛ یعنی «بیا بالا». اصلش آن است که کسی از بالا کسی را که در پایین است ندا کند و بگوید «تعال». لفظ «تعالوا» هفت بار در قرآن آمده است. «علی» صیغۀ مبالغه و به معنی بسیار برتر و بسیار رفیعالقدر است. «أعلی» یعنی بالاتر و برتر که هم در علو مکانی و هم در علو مقامی (مکانتی) به کار می رود. «متعال» به معنی رفیع المقام و عالی است» (قرشی، ١٣٧١: ٣٩/٢). تعالی در این مقاله به معنای رشد معنوی و رسیدن به شکوفایی و طی مراحل کمال روحانی آمده است.

تعالی هم در حوزة فردی و هم در حوزة اجتماعی مصداق دارد. انسان به عنوان یک موجود اجتماعی هم می تواند به تعالی فردی برسد و هم به تعالی اجتماع خود کمک کند. درهم تنیدگی این دو موضوع به حدی است که به رغم استقلال شخصیتی افراد، پیوند عمیقی نیز میان فرد با اجتماع وجود دارد و لاجرم رشد هر بخش تأثیر زیادی بر بخش دیگر خواهد گذاشت. به همین دلیل نمی توان فرد و اجتماع را از هم تفکیک کرد، چراکه قطعا در اجتماعی که افراد آن به رشد اخلاقی و معنوی رسیده باشند، روابط اجتماعی و مناسبات اجتماعی نیز رشد می کند و جامعه به سمت مدینۀ فاضله حرکت خواهد کرد. مدینۀ فاضله و آرمان شهر در فلسفۀ اسلامی ناظر به رشد توأمان فرد و جامعه در ابعاد مادی و معنوی است. به همین دلیل تأکید قرآن بر تعالی فردی به دلیل تأثیر آن بر زندگی اجتماعی است که به شدت مورد تأیید و توجه قرآن و دین مبین اسلام است. به دلایل فوق لازم است که اوصاف و ویژگی های اهل ایمان در قالب صفات فردی و صفات اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. پایبندی و رعایت این توصیه ها منجر به تعالی معنوی کارکنان نیروی انتظامی و رشد جامعۀ اسلامی خواهد شد.

آثار تعالی معنوی کارکنان ناجا

افزایش اعتماد عمومی نسبت به نیروی انتظامی

از ثمرات و برکات تعالی معنوی سازمانی کارکنان ناجا، افزایش اعتماد عمومی به کارایی نیروی انتظامی و به تبع آن افزایش اعتماد عمومی به حاکمیت اسلامی است. این نهاد به عنوان یکی از مهم ترین مجریان قانون و برقرارکنندگان نظم و امنیت اجتماعی، پیوسته در ارتباط و تعامل با مردم است. عامل بین نیروهای پلیس و افراد جامعه نیاز به اعتماد متقابل دارد.

یکی از مهم ترین حقوق متقابل مردم و نیروی انتظامی، حق اعتماد مردم به پلیس و حمایت مردم از پلیس است. با توجه به دغدغه های مربوط به حفظ نظم و کنترل اجتماعی در جامعۀ مدرن، اعتماد عموم مردم به پلیس از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همان گونه که نیروی های انتظامی متکفل امنیت مردم هستند و مردم اجرای امنیت و عدالت را از آنان انتظار دارند، اطمینان و اعتماد مردم به پلیس به واسطه تعالی معنوی نیروهای انتظامی حاصل می شود.

همان گونه که گفته شد نیروهای انتظامی و مردم، حقوق متقابلی نسبت به هم دارند. نیروی انتظامی به عنوان بازوی اجرایی نظام، متعهد به احقاق حقوق مردم است. امام علی(ع) به عنوان حاکم اسلامی حقوق متقابل مردم و حکومت را چنین مطرح نموده اند:

«أیها الناس إن لی علیکم حقا و لکم علی حق فأما حقکم علی فالنصیحۀ لکم و توفیر فیئکم علیکم و تعلیمکم کیلا تجهلوا و تأدیبکم کیما تعلموا و أما حقی علیکم فالوفاء بالبیعة و النصیحة فی المشهد و المغیب و الإجابۀ حین أدعوکم و الطاعۀ حین آمرکم» «ای مردم، مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی است. حقی که شما به گردن من دارید، اندرز دادن و نیکخواهی شماست و غنائم را به تمامی، میان شما تقسیم کردن و تعلیم دادن شماست تا جاهل نمانید و تأدیب شماست تا بیاموزید. حقی که من به گردن شما دارم، باید که در بیعت وفادار باشید و در روبه رو و پشت سر نیکخواه من باشید و چون فرا میخوانمتان به من پاسخ دهید و چون فرمان میدهم فرمان برید» (نهج البلاغه، خطبۀ ٣٤).

به طور طبیعی وقتی که یک مأمور نیروی انتظامی به تعالی معنوی توجه ویژه ای داشته باشد؛ نحوة برخورد، و حتی وجدان کاری او نیز مضاعف می شود. این موضوع می تواند نگرش مردم به پلیس را اصلاح کند و باعث جلب محبت عمومی نسبت به نظام شود. رأفت و مهرورزی متقابل کارکنان ناجا و مردم، از ثمرات مستقیم تعالی معنوی در نهادهای انتظامی است.

قرآن کریم میفرماید:

«فبما رحمۀ من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم واستغفر لهم و شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوکل علی الله إن الله یحب المتوکلین» «به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [مردم ] نرم (و مهربان) شدی! و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده میشدند. پس آنها را ببخش و برای آنها آمرزش بطلب! و در کارها، با آنان مشورت کن! اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش! و) بر خدا توکل کن ! زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.» (آل عمران، ١٥٩).

«فاعف عنهم واستغفرلهم» سفارش دربارة خوش رفتاری با مردم است. پرهیز از بدبینی و گفتار ناروا و طلب عفو و آمرزش از توصیه هایی است که به پیامبر شده است. پس این گونه برداشت می شود که در قبول توبه و پشیمانی از گناه، رضایت صاحب حق از شروط مهم است (حسینی همدانی، ١٤٠٤ق: ٢٤٤ /٣). پیامبر اکرم (ص) دربارة برخورد با مردم فرمود: «من سر مؤمنا فقد سرنی و من سرنی فقد سر الله» «هر کس مؤمنی را خوشحال کند مثل این است که مرا خوشحال کرده است و هر کس سبب خوشحالی مرا فراهم کند مثل این است که سبب خوشحالی خداوند را فراهم کرده است» (کلینی، ١٤٠٧ق: ١٨٩/٢). کارکنان نیروی انتظامی که محل رجوع مردم هستند، درصورت رفع گرفتاری از مردم و ایجاد امنیت اجتماعی، موجب شادی آنها می شوند و درنتیجه شادی خداوند و پیامبر اکرم را نیز فراهم می کنند. امام علی (ع) می فرماید: «سلامۀ الدین و الدنیا فی مداراة الناس» «سلامت دین و دنیا در مدارا با مردم است» (تمیمی آمدی، ١٣٦٦: ٤٤٥). امام صادق (ع) فرموده اند: «گشاده رویی، نزد خدا پاداش دارد، و همچنین رفع گرفتاری از او پاداشی دیگر نزد خدا دارد و عبادتی محبوب تر از خوشحال کردن مؤمن نزد خداوند وجود ندارد» (حر عاملی، ١٤٠٩ق : ٣٤٩/١٦).

افاضۀ برکات مادی و معنوی در سایۀ نعمت امنیت

از ثمرات و برکات تعالی معنوی سازمانی کارکنان ناجا، علاوه بر آثار عینی اجتماعی، افاضۀ برکات مادی و معنوی به جامعه اسلامی است. شرط نخست هر خیر و برکتی در جامعه، وجود نعمت امنیت است. در قرآن کریم آمده است:

«و ضرب الله مثلا قریۀ کانت آمنۀ مطمئنۀ یأتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بأنعم الله فأذاقها الله لباس الجوع والخوف بما کانوا یصنعون» (نحل، ١١٢) «و خدا بر شما حکایت کرد و مثل آورد مثل شهری را که در آن امنیت کامل حکمفرما بود و اهلش در آسایش و اطمینان زندگی می کردند و از هرجانب روزی فراوان به آنها می رسید تا آنکه اهل آن شهر نعمت های خدا را کفران کردند، خدا هم به موجب آن کفران و معصیت، طعم گرسنگی و بیمناکی را به آنها چشانید و چون لباس، سراپای وجودشان را پوشاند».

در این آیۀ شریفه به ارتباط نیازهای مهم بشر که بسیار مهم و حیاتی هستند، یعنی امنیت (کانت آمنۀ مطمئنه) و تضمین روزی مردم (یاتیها رزقها من کل مکان) اشاره شده است که نشان دهندة اهمیت امنیت است. از تفسیر راهنما در مورد این آیه چنین برمی آید که آرامش اجتماعی، از نعمت های مهم الهی است: «قریۀکانت آمنۀمطمئنۀیأتیهارزقهارغدامن کل مکان فکفرت بأنعم الله»شکوفایی اقتصادی جامعه وداشتن مبادلات گستردة تجاری،نعمتی خداوندی است «قریۀکانت آمنۀمطمئنۀیأتیهارزقهارغدا من کل مکان فکفرت بأنعم الله»(رفسنجانی، ١٣٨٦: ٩/ ٣٩٧). در آیات فوق برای این منطقۀ آباد و پربرکت سه ویژگی ذکر شده که عبارت اند از: امنیت، اطمینان به ادامۀ زندگی و فراوانی رزق. درواقع تا امنیت نباشد کسی اطمینان به ادامۀ زندگی پیدا نمی کند و تا این دو نباشند کسی به تولید و سروسامان دادن به وضع اقتصادی علاقه مند نمی شود (مکارم شیرازی، ١٣٨٢: ٤٢٨/١١).

در جامعۀ اسلامی نیروی انتظامی متکفل امنیت داخلی است، خداوند هم وعده داده است به جامعه ای که امنیت در آن وجود دارد برکت عنایت کند: «قریۀ کانت آمنۀ مطمئنۀ یأتیها رزقها رغدا». یکی از مهم ترین اهداف انبیای الهی، به ویژه پیامبر اسلام (ص) برخوردار کردن مردم از یک زندگی الهی، همراه با امنیت و آرامش و عزت و امکانات بوده است. انسان مسلمان متعالی، انسانی سالم، امن و امنیت بخش است. رسول اکرم (ص) می فرماید: «المسلم من سلم الناس من یده و لسانه» «مسلمان کسی است که انسان ها از دست و زبانش ایمن باشند» (مجلسی، ١٤٠٣ق: ٦٤/ ٦٠).

کسب عزت و کرامت

از ثمرات و برکات تعالی معنوی سازمانی کارکنان ناجا تأمین استقلال، عزت و کرامت اجتماعی است که از اصول ارزشی جامعه اسلامی هستند و اگر در جامعه محقق شوند، خروجی نهایی آن افزایش امنیت اجتماعی خواهد بود. قرآن کریم دراین باره می فرماید:

«و لا ترکنوا إلی الذین ظلموا فتمسکم النار و ما لکم من دون الله من أولیاء ثم لا تنصرون» (هود، ١١٣)

«و بر ظالمان تکیه ننمایید که موجب می شود آتش شما را فرا گیرد؛ و در آن حال، هیچ ولی و سرپرستی جز خدا نخواهید داشت و یاری نمی شوید».

در این آیه استقلال، عزت و کرامت اجتماعی مسلمانان مطرح شده است. برای نیروهای انتظامی این ثمره در طریق تعالی معنوی متصور است که با تمسک به ریسمان الهی و تکیه نکردن به ظالمان، به آن دست یابند. در جمهوری اسلامی ایران پلیس دارای استقلال است. راه درست برای پلیس در جامعه هم همین است که به ناحق تکیه نکند و تکیه اش فقط بر خداوند باشد. در قرآن کریم پیرامون تکیه بر کسی نکردن و تکیه بر خدا کردن آمده است:

«و من یتق الله یجعل له مخرجا * و یرزقه من حیث لا یحتسب و من یتوکل علی الله فهو حسبه إن الله بالغ أمره قد جعل الله لکل شی ء قدرا» (طلاق، ٢ و ٣) «و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند * و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد؛ و هر کس بر خدا توکل کند، کفایت امرش را می کند؛ خداوند فرمان خود را به انجام می رساند؛ و خدا برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است!».

صاحب تفسیر نمونه، در مورد این آیات می نویسد: هر کس از خدا بپرهیزد و ترک گناه کند، خداوند برای او راه نجاتی قرار می دهد و مشکلات زندگی او را حل می کند؛ و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد؛ و هر کس بر خداوند توکل کند و کار خود را به او واگذارد خدا کفایت امرش می کند؛ چراکه خداوند قادر مطلق بوده و فرمانش در همه چیز نافذ است و هر کاری را اراده کند به انجام می رساند (إن الله بالغ أمره) ولی خداوند برای هر کار و هر چیز اندازه و حسابی قرار داده است (قد جعل الله لکل شی ء قدرا). خداوند ضمانت کرده که هر کس توکل کند درنمی ماند و خداوند قادر بر انجام این ضمانت است (مکارم شیرازی، ١٣٨٢: ٢٣٤/٢٤).

عزت طلبی از دیگر مواردی است که ثمره و آثار تعالی معنوی نیروهای انتظامی است. مقام معظم رهبری در ارتباط با عزت و تعالی معنوی اشاره نموده است :

«نیروی انتظامی باید در چشم مردم عزیز باشد. این عزت، از رفتار نیروی انتظامی و چگونگی انجام وظیفۀ او ناشی می شود. عزت نیروی انتظامی به این است که پارسایی و پاکدامنی در تمام ارکان آن مشاهده شود و همه احساس کنند که این نیرو، پاک دامن است و خود را آلوده نمی کند و برای عوض های قلیل و حقیر مادی و پست، ارزشی قائل نیست. این یک امر روحی و معنوی است که برای نیروی انتظامی عزت خواهد آورد» (آدینه وند و غنی فتحی، ٩٠).

قرآن کریم عزت را مخصوص خدا، پیامبر و مؤمنان می داند: «و لله العزة و لرسوله و للمؤمنین و لکن المنافقین لا یعلمون» (فاطر، ٨) «عزت مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است؛ ولی منافقان نمی دانند». صاحب تفسیر «الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز» در این مورد می نویسد: «عزت مخصوص خداست و مخصوص رسولش به واسطۀ آنکه مقامش را بالا برد و دینش را بالاتر از همۀ ادیان قرار داد و عزت مخصوص مؤمنین است زیرا خداوند آنها را در دنیا پیروز کرد و در آینده آنها را داخل بهشت خواهد کرد» (ابن ابی جامع، بی تا: ٧٤٩). این آیۀ شریفه تذکر می دهد که عزت واقعی را از چه کسی درخواست کنیم. قرآن به این موضوع اشاره دارد که هر عزت طلبی که به خدا و رسولش و مؤمنان ختم شود مثبت است و هر تقاضای عزتی که از غیر آنها باشد، منجر به ذلت می شود؛ بنابراین نیروهای انتظامی از طریق تعالی معنوی ضمن رهروی در راه خداوند و پیامبر و مؤمنان از آنها باید طلب عزت کنند.

کرامت اجتماعی نیز از دیگر ثمرات و برکات تعالی معنوی سازمانی کارکنان ناجا است. خداوند متعال در این مورد می فرماید:

«و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا» «ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم؛ و آنها را در خشکی و دریا (بر مرکبهای راهوار) حمل کردیم؛ و از انواع روزیهای پاکیزه به آنان روزی دادیم؛ و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده ایم، برتری بخشیدیم» (اسرا، ٧٠).

نظر صاحب تفسیر کوثر در این خصوص چنین است: و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر… در میان موجودات عالم، انسان ویژگی های منحصر به خود را دارد و هم از لحاظ داشتن نیروهای عظیم فکری و مادی و هم از لحاظ داشتن قابلیت تکلیف و رسیدن به مقام قرب الهی، موجودی برتر است. در فلسفۀ قرآنی، انسان را در اوج عظمت و اصالت می بینیم، و می بینیم که انسان در میان موجودات عالم، موجودی باارزش و شاهکاری گران بهاست تا آن حد که در جایی از قرآن پس از ذکر مراحل خلقت انسان، خداوند به خودش تبریک می گوید (فتبارک الله أحسن الخالقین).

خداوند در چندین مورد، انسان را مسجود ملائکه معرفی می کند و در آیۀ موردبحث نیز کرامت و شرافت و فضیلت فرزندان آدم را خاطرنشان می سازد. کرامت انسانی متعلق به همۀ انسان ها به ویژه انسان های باتقوا است. باید کارکنان ناجا توجه داشته باشند با توجه به این مطالب (تأمین استقلال، عزت و کرامت اجتماعی) با عمل به تقوای بیشتر، توفیقات مضاعفی به همراه می آورد.

بسترسازی برای تحقق مدینۀ فاضله

ازجمله برکات و ثمرات اجتماعی تعالی معنوی برای نیروهای انتظامی، فراهم شدن زمینۀ تحقق جامعۀ دینی و مدینۀ فاضله است. قرآن کریم یکی از لوازم جامعۀ آرمانی و مدینۀ فاضله را امنیت معرفی فرموده است:

«وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الأرض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنهم من بعد خوفهم أمنا…» (نور، ٥٥) «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده میدهد که قطعا آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید؛ و دین و آئینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل میکند…».

از این آیه چنین برمی آید که خداوند به گروهی از مسلمانان که دارای دو صفت «ایمان» و «عمل صالح» هستند سه نوید داده است: جانشینی و حکومت روی زمین، نشر آیین حق به طور اساسی و ریشه دار در همه جا، از میان رفتن تمام اسباب خوف و ترس و وحشت و ناامنی. نتیجۀ این امور آن خواهد شد که با نهایت آزادی، خدا را بپرستند و فرمان های او را گردن نهند و هیچ شریک و شبیهی برای او قائل نشوند و توحید خالص را در همه جا بگسترانند که همۀ این برکات را می توان از ثمرات تعالی معنوی دانست.

مشروعیت آفرینی برای نظام اسلامی

همان گونه که اشاره شد امنیت از بدیهی ترین و ابتدایی ترین نیازهای انسان است که بدون آن، امکان زندگی رضایتمندانه قابل تصور نیست. مکتب حیات بخش اسلام که هیچ یک از نیازهای انسان را فروگذار نکرده است برای امنیت (در همۀ ابعاد آن)، اهمیت ویژه ای قائل است. ازاین رو با توصیه ها و آموزه های سازنده، حفظ و پاسداشت این نعمت جایگزین ناپذیر را موردتوجه و تأکید قرار داده و با تعیین قوانین و ضوابطی زمینه های لازم جهت حفظ امنیت و پیشگیری از ناامنی را فراهم کرده و بستری را فراروی بشر قرار داده است. بی تردید با به کار بستن تعالیم دین مبین اسلام، تحقق جامعۀ امن همان گونه که خداوند وعده داده است امکان پذیر می شود و عدم ایجاد آن، علتی جز تخطی و سرباززدن از فرمان های الهی و آموزه های اسلامی ندارد. قرآن کریم در این مورد می فرماید:

«و إذ قال إبراهیم رب اجعل هذا بلدا آمنا و ارزق أهله من الثمرات من آمن منهم بالله و الیوم الآخر» «و (به یاد آورید) هنگامی را که ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! این سرزمین را شهری امن قرار ده! و اهل آن -آنها که به خدا و روز بازپسین، ایمان آورده اند – را از ثمرات (گوناگون)، روزی ده!» (بقره، ١٢٦).

در نظام اسلامی یکی از وظایف دولت، تأمین امنیت و فراهم سازی بستر گسترش و رشد فضایل اخلاقی است. قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل سوم، دولت را موظف نموده است تا با بهره گیری از ایجاد محیط مناسب برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان، تقوا با تمام امکانات خود به مبارزه با هرگونه مظاهر فساد و تباهی بپردازد. نیروی انتظامی با افراد متعالی، ضامن امنیت جامعه و مجری قانون اساسی است. افراد پلیسی که برخوردار از تعالی معنوی باشند، از عوامل مشروعیت بخشی به نظام اسلامی هستند.

گسترش عدالت در شئون مختلف اجتماعی

اگر بگوییم نیروی انتظامی برای ایجاد عدالت وضع شده است، سخنی به گزاف نگفته ایم. قرآن کریم پیرامون گسترش عدالت در جامعه می فرماید:

امام علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید «العدل یضع الامور مواضعها» عدل به معنی هر چیزی را در جای خود گذاشتن است (نهج البلاغه، حکمت ٤٣٧). ازجمله مصادیق بی عدالتی، تجاوز به حقوق دیگران، انحراف و افراط وتفریط است. در سایۀ عدالت و برابری است که آرامش، امنیت و صلح حقیقی در جامعه برقرار می گردد. اجتماع، بدون رعایت عدل و انصاف بیمار است. عدالت اجتماعی، حق مردم است و در این حق، همه مساوی اند: امام علی به امام حسین (علیهماالسلام) توصیه فرموده است که عدالت را هم در مورد دوست و هم در مورد دشمن رعایت کن: «اوصیک بالعدل علی الصدیق و العدو» (المحمودی، ١٣٨٥ق: ٤٧٤/٧). درواقع یکی از محصولات حکم به عدالت، ایجاد امنیت است. حکومت از منظر اسلام ابزاری برای ایجاد عدالت و نابودی ظلم است و حکومت اسلامی برای دستیابی به این هدف عالی نیاز به یارانی متعالی دارد که افراد نیروی انتظامی از آن جمله یاران به شمار می آیند.

بحث و نتیجه گیری

انسان معنوی یعنی انسانی که بر اساس جهان بینی توحیدی به مبدأ و معاد باور دارد و خود را در برابر خدا، خود، جامعه و جهان مسئول و پاسخ گو می داند. ازجمله آثار تعالی معنوی عبارت اند از: افزایش اعتماد عمومی نسبت به نیروی انتظامی، افاضۀ برکات مادی و معنوی در سایۀ نعمت امنیت، کسب عزت و کرامت، بسترسازی برای تحقق مدینۀ فاضله، مشروعیت آفرینی برای نظام اسلامی، گسترش عدالت در شئون مختلف اجتماعی.

جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظامی برآمده از آموزه های دین مبین اسلام، در حال تبدیل شدن به الگویی موفق برای منطقه است. این نظام که تعالی مادی و معنوی انسان را به عنوان یکی از شعارهای پایه ای خود اعلام کرده است، نیازمند تعالی در همۀ ارکان خود است. یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین ارکان نظام اسلامی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی است. این سازمان به عنوان نهادی دینی و مردمی، مسئولیت مهم تأمین امنیت اجتماعی را برعهده دارد. ازآنجاکه کارکنان این سازمان ارتباط تنگاتنگی با مردم دارند و امکان انحراف از قانون و اخلاق از سوی آنها وجود دارد، شایسته است به موازات افزایش نظارت های سازمانی و قانونی، توجه به امور معنوی به ویژه تعالی معنوی آنان نیز جدی گرفته شود. تعالی معنوی افراد این سازمان ارتباط مستقیمی با ارتقا و رشد سایر شاخص های اجتماعی و افزایش مشروعیت نظام اسلامی دارد.

پیشنهاد می شود ارتباط میان نیروی انتظامی و سایر نهادها مانند روحانیت و دانشگاه افزایش یابد و در مسیر آسیب شناسی و معضلات و موانع تعالی کارکنان کوشش های علمی و عملی صورت گیرد. نیروی انتظامی در همۀ ابعاد زندگی مردم مانند استقرار نظم و امنیت، تأمین آسایش عمومی و فردی، مقابله و مبارزة قاطع و مستمر با خرابکاری، تروریسم، شورش و عوامل و فعالیت های مخل امنیت کشور، مسئولیت دارد. به عقیدة بسیاری از اندیشمندان مهم ترین عامل انگیزش رفتارهای انسان، عامل دینی و درونی است. به یقین هرچه معنویت انسان بیشتر و قوی تر باشد، خلاقیت، ابتکار، رشد فکری، اخلاقی و اجتماعی او بیشتر خواهد بود که حاصل آن تعالی معنویت در فرد و سازمان است.

منابع

– قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه ای، قم: فاطمه الزهراء. ١٣٨٠.

– نهج البلاغه. ترجمۀ محمد دشتی. قم: مشهور، ١٣٧٩.

– ابن ابی جامع، علی بن حسین (بی تا).اوجیزفیتفسیرالقرآن العزیز(عاملی).قم: دارالقرآن الکریم.

– آدینه وند، سلمان و طارق غنی فتحی (١٣٩٤). «حقوق متقابل مردم و نیروی انتظامی چالش ها و راهکارها». فصلنامۀ مطالعات علوم اجتماعی، شمارة ١.

– بختیاری، حسن (١٣٨٧). «میزان تأثیر معنویت بر توانمندسازی فرماندهان و مدیران میانی ناجا». فصلنامۀ مطالعات مدیریت انتظامی، سال سوم، شمارة ٢.

– بخشیان، ابوالقاسم (١٣٩٣). راهبردهای تعالی معنویانسان در قرآن. قم: زمزم هدایت.

– تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (١٣٦٦). تصنیف غررالحکم و درر الکلم. بهکوشش مصطفی درایتی، قم: دفتر تبلیغات.

– جعفری شورگل، سکینه (١٣٩٢). «تأملی بر معنویت سازمانی با رویکرد اسلامی». مجلۀ مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی و ایرانی. سال دوم شمارة ٣.

– حر عاملی، محمد بن حسن (١٤٠٩ق). وسائل الشیعه فی تحصیل مسائل الشریعه. قم: مؤسسۀ آل البیت.

– حسینی همدانی، محمد (١٤٠٤ق).انوار درخشان در تفسیر قرآن. تهران: لطفی.

– حیدری عبدی، احمد(١٣٩٧).«ضرورت تعالی معنوی کارکنان دانشگاه ها».چهارمین کنفرانس بین المللی مدیریت، کارآفرینی و توسعۀ اقتصادی.

– رشیدزاده، فتح الله (١٣٩٢). «ماهیت و عوامل تعالی معنوی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران». فصلنامۀ امنیت پژوهی، شمارة ٤٤.

– سهرابی حیدر و محمد عبدالرحیمی (١٣٩٨). «مبانی، ملاک ها و راهکارهای تعالی معنوی بر اساس قرآن کریم». فصلنامۀ بصیرت و تربیت اسلامی، شمارة ٤٩.

– طباطبایی، محمدحسین (١٣٧٤).ترجمۀتفسیرالمیزان. ترجمۀمحمدباقرموسوی. ٢٠ جلدی، قم: جامعۀ مدرسین حوزة علمیۀ قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم.

– عبدالملکی، یوسف و علی دامادی (١٣٩٠). «بررسی منابع نقش و کارکرد رهبری معنوی در تقویت منابع انسانی ناجا». فصلنامۀ منابع انسانی ناجا، شمارة ٢٣.

– قادری نیا، محمد (١٣٩٣). «بررسی نقش مقررات آیین نامه انضباطی نیروهای مسلح در رشد و تعالی معنوی کارکنان». فصلنامۀ مطالعات مدیریت بر آموزش انتظامی، سال هفتم.

– قرشی بنایی، علی اکبر (١٣٧١). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

– کلینی، محمد بن یعقوب (١٤٠٧ق).الکافی. به کوشش علی اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم.

– مجلسی، محمد باقر (١٤٠٣ق)، بحارالأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

– المحمودی، محمدباقر (١٣٨٥ق). نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه. النجف الاشرف : النعمان.

– مکارم شیرازی، ناصر (١٣٨٢). برگزیده تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ سیزدهم.

– نوبری، علی رضا (١٣٩٣). «بررسی جایگاه معنویت قدسی در مدیریت سازمانی از دیدگاه قرآن». رسالۀ دکتری دانشگاه معارف اسلامی قم.

– هاشمی رفسنجانی، اکبر (١٣٨٦). تفسیر راهنما: روشی نو در ارائه مفاهیم موضوعات قرآن. قم: بوستان کتاب قم.

– www, khamenei, ir.