سرراست‌ترین نشانی به سمت نیازمندان

افزایش قیمت‌ها خصوصا در اقلام اساسی و فشارهای معیشتی، این روزها بیش از همه دهک‌های پایین جامعه را می‌آزارد؛ قشرهایی که برای تامین نیازهای اساسی خود بیش از پیش دچار مشکل شده‌اند.

در این شرایط، برخی شهروندان بیش از گذشته به تب و تاب افتاده‌اند و با امکاناتی محدود اما با همتی مضاعف، پیگیر تهیه و توزیع غذای گرم برای نیازمندان و اقشار آسیب‌پذیرند و از این طریق به عنوان یک شهروندِ مسئول، سهم و نقش خود را در کاهش آلام اجتماعی ایفا می‌کنند.

اینکه چرا برخی شهروندان تهیه و توزیع غذا به صورت خودجوش را به کمک به سمن‌ها و خیریه‌هایی که کارویژه‌شان همین رسیدگی به نیاز محرومان و آسیب‌دیدگان است ترجیح می‌دهند، پرسشی بود که یافتن چرایی آن ما را در مسیر تهیه این گزارش قرار داد. بررسی چرایی شکل‌گیری چنین پویش‌هایی، ضرورت‌ها، فواید و آسیب‌های آن موضوع این گزارش را تشکیل می‌دهد.

نیازمندنوازی به سبک ایرانی

«حسین صمدیان» مسئول بنیاد خیریه حضرت رقیه (س) در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا روند کمک مردم و خیرین به خیریه‌ها در سراسر کشور را با توجه به وضعیت تورم کنونی رو به کاهش دانسته و عامل این وضعیت را شرایط معیشتی سخت مردم و حتی خیرین عنوان می‌کند. به گفته صمدیان شاید اگر خیری سال گذشته تهیه هزار غذا را تقبل می‌کرد ولی امسال با همان رقم، تعداد غذای کمتری می‌تواند تهیه کند.

موسوی کارشناس مسائل اجتماعی: بسته‌های معیشتی که مردم کم و زیاد تامین می‌کنند، فضای کمک کردن را از حالت رسمی خارج می‌کند و یک احساس همدلی در جامعه پدید می‌آورد

این در حالی است که «فرزانه قلی‌پور» شهروندی خیری که با جمع آوری کمک‌های مردمی، طبخ غذا برای نیازمندان را برعهده گرفته، در مصاحبه با ایرنا می‌گوید: شاید میزان و رقم کمک‌ هر فرد به خاطر فشارهای معیشتی کاهش یافته باشد یا به خاطر کاهش ارزش پول، افت کرده، ولی شمار افراد مشارکت‌کننده در این پویش‌های جمعی به طور محسوسی افزایش یافته و این مساله از همدلی مردم نسبت به محرومان و درک شرایط بسیار سخت زندگی نیازمندان نشات می‌گیرد.

این نوع کمک‌های مهرورزانه اگرچه در دیگر کشورها هم وجود دارد، ولی مسئول بنیاد خیریه حضرت رقیه (س) معتقد است بخاطر وجود اعتقادات و باورهای مذهبی میان ایرانیان، این نوع از کمک‌رسانی از دیرباز در کشور ما رواج بسیار بیشتری داشته است. به گفته او، در اغلب نقاط دنیا مردم کمک‌های خود را از طریق نهادها و سازمان‌های خیریه به دست نیازمندان می‌رسانند. این در حالی است که اغلب خیریه‌ها در کشورهای غربی سرشتی سیاسی دارند و از نظر ماهوی با  خیریه‌هایی که در کشورمان وجود دارد متفاوت است.

انگیزه «آرزو نویدی» خیری که به نیت بانو «ام‌البنین» مادر حضرت عباس (ع) و با الگوگیری از رسم «شنبه‌های ام‌البنینی» در کربلا، ماهی یک بار با همکاری جمعی اقدام به تهیه و توزیع غذای گرم در تهران می‌کند، موید اظهارات صمدیان است. به باور نویدی، وظیفه دینی و انسانی ما حکم می‌کند تا جایی که توانمان اجازه می‌دهد برای برآورده کردن حداقل نیاز اقشار محروم و آسیب‌دیده یعنی خوراک آنان اقدام کنیم.

به گفته نویدی، ما در درجه اول به عنوان یک انسان و سپس به عنوان یک مسلمان شیعه وظیفه داریم به همنوع خودمان کمک کنیم و اگر قرار باشد همه مسئولیت را به دوش دولت بگذاریم، فقر از چهره جامعه زدوده نخواهد شد.

«کریم تفضلی» جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی هم  چندی پیش با اشاره به پیشینه اقدامات کمک‌رسانی‌های خودجوش به خبرنگار ایرنا گفته بود: ایرانی‌ها در طول تاریخ از نظر کمک‌های دسته جمعی سابقه درخشانی دارند، چون ایران از ابتدا به شکل پهناور و گسترده مورد حکمرانی متمرکز و اقتدارگرایانه قرار داشت و هرگز این امکان فراهم نبود که دولت‌ها یا پادشاهان بتوانند مستقیم اقدامات خودشان را انجام دهند.

انگیزه‌های متعدد و متفاوت در کمک‌رسانی

درباره کمک‌رسانی به نیازمندان، ناظران مسائل اجتماعی و دست‌اندرکاران پویش‌های امدادرسانی از انگیزه‌های متفاوت و متنوعی صحبت می‌کنند.

«سید بهروز موسوی» کارشناس مسائل اجتماعی توسعه کمک‌رسانی‌های مردمی را موجب تقویت حس همبستگی اجتماعی دانسته و به ایرنا می‌گوید: بسته‌های معیشتی که مردم کم و زیاد تامین می‌کنند، فضای کمک کردن را از حالت دولتی بودن خارج کرده و یک احساس همدلی در جامعه پدید می‌آورد.

حجت الاسلام «مهدی فروغی» بانی تهیه و توزیع غذا در میان قشرهای آسیب‌دیده و نیازمندان در گفت‌وگو با پژوهشگر ایرنا انگیزه اصلی خود از چنین اقدامی را نشر فرهنگ «مهدویت» دانسته است؛ فرهنگی که کمک به محرومان در آن از جایگاهی ویژه دارد.

مدیر خیریه حضرت رقیه (س) : تا جایی که فعالیت‎‌های خودجوش مردمی به تهیه و توزیع غذا مرتبط می‌شود، مشکلی پیش نمی‌آید ولی وقتی وارد حوزه‌های گسترده‌تر بشود، ممکن است دچار موازی‌کاری شود مثلا ممکن است به خاطر نبود اطلاعات دقیق، یک خانواده دو بار جهیزیه دریافت کند و خانواده نیازمند دیگری محروم بماند

به گفته فروغی اگر مردم فرهنگ کمک‌رسانی‌های کوچکی را که پدران ما انجام می‌دادند ترک نمی‌کردند، امروز این کمک‌رسانی‌ها توسعه پیدا کرده بود و جامعه ما شرایط بهتری را تجربه می‌کرد. اگر هرکس در توان خود به نیازمندان کمک کند، این کمک‌ها مثل پازل در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و می‌تواند تا اندازه قابل توجهی مشکلات مردم را حل کند.

چرایی ترجیح اقدام خودجوش بر همکاری با سمن‌ها و نهادهای رسمی

با وجود نهادهای رسمی چون کمیته امداد امام خمینی (ره)، سازمان بهزیستی و … نیز صدها خیریه و سازمان مردم‌نهاد فعال برای ارائه انواع خدمات و کمک به نیازمندان، برخی مردم ترجیح می‌دهند کمک‌های خود را به طور مستقیم به دست نیازمندان برسانند. از دید برخی ناظران این وضعیت با وجود مزایایی که دارد، ممکن است با ناکارآمدی‌هایی هم همراه باشد.

صمدیان در گفت‌وگو با ایرنا اظهار می‌دارد: تا جایی که این فعالیت‎‌های خودجوش مردمی به تهیه و توزیع غذا و اقلام خوراکی برای نیازمندان مرتبط می‌شود، مشکلی پیش نمی‌آید، ولی وقتی وارد حوزه‌های گسترده‌تر بشود، ممکن است دچار موازی‌کاری با فعالیت دیگر نیکوکاران یا نهادهای حمایتی قرار بگیرد. مثلا ممکن است به خاطر نبود برخورداری از اطلاعات دقیق، یک خانواده دو بار جهیزیه دریافت کند و خانواده نیازمند دیگری محروم بماند. این در حالی است که اگر کمک‌ها از مجرای نهادهای حمایتی یا خیریه‌ها انتقال داده شود، به خاطر وجود بانک اطلاعاتی دقیق و نظارت‌های لازم، این‌گونه همپوشانی‌ها رخ نمی‌دهد.

افزون بر این، صمدیان بهترین نوع کمک‌رسانی را از طریق کمیته امداد امام خمینی می‌داند با این استدلال که این نهاد مدارک، بانک اطلاعاتی و استناد کامل دارد و با شناسایی دقیق‌تر نیازمندان، کمک‌رسانی را به صورت هدفمندتر انجام می‌دهد. به گفته او پس از نهادهای رسمی، خیریه‌های ثبت شده و رسمی را می‌توان بهترین راه کمک‌رسانی دانست چرا که این خیریه‌ها از سوی وزارت امور اقتصاد، مالیات، فرمانداری‌ها و استانداری‌ها تحت نظارت‌های جدی هستند و مسیری مطمئن برای کمک به محرومان به شمار می‌آیند.

مهدی فروغی: بخاطر وجود بروکراسی و قوانین خشک، هر نیازمندی به راحتی نمی‌تواند از نهادهای رسمی کمک بگیرد و این در حالی است که ما در جمع‌آوری و کمک‌رسانی به بخش کوچکی از جامعه نیازمندان، این پیچیدگی‌ها را حذف کرده‌ایم

در برابر، حجت‌الاسلام فروغی بروکراسی موجود در نهادهای حمایتی چون کمیته امداد برای شناسایی و تحت پوشش گرفتن محرومان را دلیلی برای ترجیح مردم به کمک مستقیم به نیازمندان عنوان می‌کند. به گفته او، تعداد زیادی از افراد تحت نظر کمیته امداد و بهزیستی هستند و ردیف بودجه‌ای هم برای کمک‌رسانی به آنها درنظر گرفته شده، ولی به خاطر شمار زیاد افراد تحت پوشش، این نهادها بعضا از به‌روز کردن اطلاعات و تغییر وضعیت افراد عقب می‌مانند، چه بسا کسانی که وضعیت مالی‌شان تغییر کرده اما استناد کمیته برای پرداخت، بر مبنای اطلاعات قدیمی است. ضمن اینکه بخاطر وجود بروکراسی سازمانی و قوانین خشک، هر نیازمندی به راحتی نمی‌تواند از این نهادها کمک بگیرد. این در حالی است که ما در جمع‌آوری و کمک‌رسانی به بخش کوچکی از جامعه نیازمندان این پیچیدگی‌ها را حذف کرده‌ایم.

نویدی هم با اشاره به اینکه کمک‌های دریافتی مجموعه‌اش شامل انواع کمک‌های نقدی و غیرنقدی در هرقالب و اندازه‌ای است، می‌گوید: مردم به خاطر حذف واسطه‌ها، امکان پرداخت کمک‌های هر چند اندک در انواع مختلف نقدی و کالایی را پیدا می‌کنند. در قالب‌های خودجوش همچنین امکان همکاری و مشارکت مستقیم در همه مراحل کمک‌رسانی وجود دارد و فاصله زمانی از مبدا تا مقصد کمک‌رسانی اندک است.

عنصر اعتماد در امداد 

فروغی همچنین بحث اعتماد را مطرح می‌کند. به گفته او، مردم به کسی که او را از نزدیک یا از طریق واسطه مطمئن می‌شناسند بیشتر اعتماد می‌کنند تا به موسسه‌ای که بزرگ است و هزارجور کاغذبازی اداری دارد؛ این نکته‌ای است که مسئول بنیاد خیریه حضرت رقیه (س) هم به آن اشاره می‌کند. به گفته صمدیان، برخی خیریه‌ها در گذشته تخلفاتی داشته‌اند که همین مساله باعث شده بخشی از اعتماد مردم به خیریه‌ها و موسسات حمایتی خدشه‌دار شود.

صمدیان اگرچه بی‌اعتمادی به نهادهای حمایتی را به خاطر وجود برخی تخلفات در گذشته انکار نمی‌کند اما افزایش کمک‌های خودجوش را مترادف کاهش کمک مردمی به نهادهای حمایتی نمی‌داند و می‌گوید: در مجموع کمک‌های مردمی را می‌توان در چند دسته طبقه‌بندی کرد که با هم هم‌افزایی دارند و در کنار یکدیگر می‌توانند باری از دوش نیازمندان بردارند.

به گفته او، برخی از مردم کمک‌های خود را به نهادهای حمایتی دولتی می‌دهند، بخشی از مردم کمک‌های خود را به خیریه‌ها می‌دهند و بخشی از مردم چون دوست دارند در ثواب این کار شریک شوند و کار اجرایی انجام دهند، خود اقدام می‌کنند و به صورت خودجوش بانی امر خیر می‌شوند و در این راه از همفکران خودشان کمک می‌گیرند.

تفضلی جامعه‌شناس در مورد مشکل از بین رفتن بخشی از اعتماد عمومی در جامعه می‌گوید: در سال‌های اخیر نبود سیستمی واحد برای ارتباط‌گیری با مردم و استفاده نکردن از ظرفیت‌های خودجوش اجتماعی سبب شده تا مردم بین خود و دولت به معنای عام فاصله و تبعیض احساس کنند؛ حتی شنیدن اخباری مثل فساد اقتصادی برخی مسؤولان، ابهاماتی مبنی بر اینکه آیا کمک‌ها به دست نیازمندان می‌رسد یا خیر، هرگز مورد بررسی و آسیب شناسی جامعه شناختی قرار نگرفت.

تفضلی جامعه‌شناس: اینکه بگوییم کمک‌ها فقط باید از فلان نهاد انجام شود و دیگر گروه‌ها نباید به عرصه کمک‌رسانی وارد شوند، جز کمرنگ کردن اعتماد عمومی حاصل دیگری ندارد

تفضلی با حمایت از روش کمک‌های خودجوش و تاکید بر اینکه شرایط کمک کردن در جامعه مهیا است، بر این باور است: اینکه بگوییم کمک‌ها فقط باید از فلان نهاد انجام شود و دیگر گروه‌ها نباید به عرصه کمک رسانی وارد شوند، جز کمرنگ کردن اعتماد عمومی حاصل دیگری ندارد و همه سازمان‌های مردم نهاد باید با گرایش‌های مختلف به صورت خودجوش مشارکت کنند.

نسخه مواسات

رهبری در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت نیمه‌ شعبانِ ۹۹ و با اشاره به مشکلاتی که به‌خاطر کرونا برای برخی مردم پیش آمده بود، به برگزاری رزمایش گسترده‌ای در کشور برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا اشاره کردند. 

رهبر معظم انقلاب تصریح داشتند: بایستی صحنه‌ها و جلوه‌هایی از جامعه‌ مهدوی را خودمان به وجود بیاوریم، جامعه‌ مهدوی، جامعه‌ قسط و عدل است و جامعه‌ عزّت است، جامعه‌ علم است، جامعه‌ مواسات و برادری است؛ اینها را بایستی ما در زندگی خودمان تحقّق ببخشیم.

در بیان رهبر انقلاب اسلامی، مواسات یعنی همراهی کردن و کمک کردن به برادر مؤمن در همه‌ امور از جمله کمک فکری، کمک مالی و کمک معنوی تا هیچ خانواده‌ای از خانواده‌های مسلمان و هم‌وطن و نیازمند با دردها و محرومیت‌ها و مشکلات خود تنها نماند و برای کمک کردن باید به سراغ آن‌ها برویم و یاری‌شان کنیم. 

از دید برخی کارشناسان چنین کمک‌رسانی‌هایی نه تنها در کاهش فقر و افزایش مسئولیت و همدلی اجتماعی موثر است، بلکه نشانگر ظرفیتی است که باید از آن در حوزه‌های دیگر هم بهره برد.

«تقی آزاد ارمکی» جامعه‌شناس چندی پیش و در ارتباط با شکل‌گیری پویش‌های مردمی در ارتباط با کرونا گفته بود: فعالیت‌های خودجوشی که در ایران در ایام کرونا صورت می‌گیرد در ایران بی نظیر است. اصلاً با آنچه دولت انجام داده قابل مقایسه نیست. این نقطه قوت مهمی است که ما باید در مورد آن تأمل کنیم. باید سوال کنیم که این پتانسیل چرا تا به حال به کار گرفته نمی‌شده است؟ در توسعه، در تولید ملی، در رونق اقتصادی و… می‌توان از این ظرفیت‌ها استفاده کرد.

اگرچه اغلب مردم این روزها تنگناهای معیشتی را تجربه می‌کنند، ولی به باور کارشناسان و خیرینی که با آنها گفت‌وگو  کردیم، جامعه از ظرفیت بالایی برای فعالیت‌های خودجوش کمک‌رسان برخوردار است. رسانه‌ها می‌توانند با ترغیب مردم و سودهی به این پویش‌ها، بخشی از مشکلات نیازمندان را برطرف کنند. از سوی دیگر، شهروندان هر چند در برابر نیازمندان مسئولیت اجتماعی دارند، ولی نباید از یاد ببریم که مسئولیت اصلی رفع فقر بر عهده دستگاه اجرایی و تقنینی است. تامین حداقل نیازهای جامعه نیازمندان و آسیب‌دیدگان، ایجاد فرصت‌های برابر اقتصادی برای شهروندان، ایجاد اشتغال، گشایش اقتصادی، رفع تحریم‌ها و … تا اندازه زیادی می‌تواند فقر مطلق را ریشه‌کن کند.