چرا اسلام برای کار و کارگر ارزش ویژه قائل است؟

در سال «جهش تولید با مشارکت مردم» و به مناسبت هفته کار و کارگر، جمعی از کارگران سراسر کشور در تاریخ ۱۴۰۳/۲/۵ با حضور در حسینیه امام خمینی(ره) با رهبر انقلاب اسلامی دیدار کردند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار کارگران با اشاره به اینکه نگاه اسلام با نگاه مادی به کارگر متفاوت است، بیان داشتند: «نگاه دنیای مادّی به کارگر نگاه ابزاری است، مثل پیچ‌ومهره، مثل خود ماشین. اسلام این‌جور نیست؛ نگاه اسلام به کارگر و ارزشی که برای کارگر قائل است، ناشی است از ارزشی که برای کار قائل است؛ عمل؛ اسلام برای عمل ارزش ذاتی قائل است.» ۱۴۰۳/۲/۵
رسانه KHAMENEI.IR به همین مناسبت در یادداشتی به قلم آقای علیرضا استادیان‌خانی، نگاهی به اهمیت ترویج فرهنگ کار و جایگاه کارگر بر اساس مبانی و ارزش های فکری اسلام مبتنی بر دیدگاه های حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، داشته است.
 
ضرورت تبدیل کار به گفتمان عمومی جامعه 
یکی‌ از تأکیدات رهبر انقلاب اسلامی در طول سالهای متعدد در دیدار با جامعه کارگری، تبیین جایگاه و ارزش «کار» بر اساس مبانی دینی از دریچه قرآن و روایات و همچنین تشریح نقشی است ‌که کارگران در جامعه اسلامی دارند. رهبر انقلاب اسلامی نه تنها خود مبیّن معانی والا از کار و کارگر بوده‌اند که بر ترویج و تعمیق فرهنگ کار در افکار عمومی جامعه، تأکید کرده‌اند: «اینها باید عرف بشود، به افکار عمومی تبدیل بشود، نگاه عمومی جامعه بایستی به این مطالب توجّه پیدا کند. اگر چنانچه یک مطلبی در افکار عمومی به صورت عرف درآمد، فهمیده شد، دانسته شد، پذیرفته شد، آن‌وقت تحقّق آن خواسته آسان خواهد شد، دولتها و مسئولین و همه‌ی دست‌اندرکاران کمک خواهند کرد که آن خواسته برآورده بشود؛ ما میخواهیم این تحقّق پیدا کند.» ۱۴۰۳/۲/۵ و به همین دلیل است که بر «گفتمان‌سازی» در عرصه کار، تأکید کرده‌اند: «تبدیل تلاش و کار به گفتمان در فضای عمومی، به نظر من یکی از کارهای اساسی در زمینه‌ی اقتصاد است، کار باارزش در مجموعه‌ی کار روزانه که باید زیاد باشد و کاهشش یک عیب بزرگ است؛ سعی کنیم تنبلی را، بیکارگی را، بی‌اعتنائی به کار را در چشم مردم به شکل درستی موهون کنیم؛ یعنی بیکارگی باید موهون بشود؛ کار باید ارزش بشود. در روایت داریم که پیغمبر اکرم یک جوانی را دیدند، از این جوان خوششان آمد؛ صدایش کردند، مثلاً اسمش را پرسیدند، بعد گفتند شغلت چیست؟ گفت من بیکارم، من شغل ندارم؛ حضرت فرمودند: سَقَطَ مِن عَینی؛ از چشمم افتاد؛ یعنی کار این‌[طور] است. پیغمبر که با کسی رودربایستی ندارد. باید این‌جوری بشود.» ۱۳۹۴/۶/۴

رسالت ترویج فرهنگ کار متوجه چه کسانی است؟
فرهنگ درست کار، باید توسط افراد صاحب تریبون، فعالان رسانه و نهادهای عمومی و…، تبیین گسترده بشود تا با بازشدن گره‌های فکری (ناشی از القای برخی افکار نادرست در جامعه که شیوه‌های عزلت گرایانه ناشی از نگاه نادرست به برخی گزاره‌های دینی همچون زهد و قناعت‌ورزی است و یا نگاه صرفا مادی‌گرایانه و سود محوری غربی و… ) دست و دل سرمایه‌گذار و کارفرما و کارگر هماهنگ شده و مسیر درست ارزش آفرینی صحیح ترویج شود: «گروه های مختلف باید بالاخره تشویق به کار، تشویق به ارزش‌آفرینی و ثروت‌آفرینی را در کشور تبلیغ بکنیم؛ هم دولتی‌ها بگویند، هم کسانی که در مجلّات، در روزنامه‌ها و مانند اینها منبرهای گفتنی و نوشتنی دارند، استفاده کنند از این موقعیّت و بیان کنند این مطالب را.» ۱۳۹۴/۶/۴

همچنین آحاد مردم به خصوص آموزگاران و معلم و مربیان باید فرهنگ صحیح کار و کارآفرینی را آموزش دهند و با تعلیم و تربیت به نهادینه سازی فرهنگ صحیح کار، کمک کنند: « ایجاد فرهنگ کار و تلاش للَّه. شما حتّی سر یک کلاس، یک معلم هم که باشید، میتوانید در این جهاد اقتصادی سهیم باشید؛ این فرهنگ را به این جوان، به این نیروی انسانیِ فردا تعلیم میدهید؛ این میشود جهاد اقتصادی. در هر بخشی که باشید، میتوانید در این جهاد سهیم باشید.» ۱۳۹۰/۱/۸

نتایج تبیین فرهنگ کار چیست؟
تبیین فرهنگ کار و نتایج فهم درست از کار و ارزشی که کار و کارگر در اسلام دارد ، به شدت در دو ساحت فرد و اجتماع، اثرگذار خواهد بود، زیرا «اگر اهمیت کاری که انسان سرگرم آن هست برای انسان معلوم شود، دیگر مسامحه در کار نخواهد بود؛ دلسردی و نومیدی در میان نخواهد بود. وقتی فهمیدیم کاری که ما داریم انجام میدهیم، چقدر مهم است برای حیات جامعه و حیات کشور، آن وقت خودِ این، نیروئی در درون ما به وجود می‌آورد که بر همه‌ی مزاحمهای بیرونی فائق میشود.» ۱۳۸۸/۲/۹ و در نتیجه « به حرکت جامعه و نشاط جامعه کمک خواهد کرد.» ۱۳۸۹/۱/۱۶

با روشن شدن معانی ارزشمند و زیبای کار و نقشی که کارگران در ساختن جامعه و رساندن کشور به رشد و پیشرفت دارند، برای کارگران منزلت شغلی به وجود می‌آید و به تبع این احساس هویت، کارگر و خانواده او حس خوشایندی نسبت به جایگاه خویش دارند: «کارگر وقتی میگوید «من کارگرم»، احساس افتخار کند، احساس حقارت نکند؛ کمااینکه واقع قضیّه هم همین است، اگر ما همه‌ی ثروتهای دنیا را هم یک جا جمع کنیم، همه‌ی پول‌دارهای عالم هم بیایند یک‌ جا جمع بشوند، [امّا] کارگری برای کار نباشد، بی‌فایده است؛ کارگر، ستون فقرات اقتصاد و ستون فقرات تولید است. البتّه من بارها گفته‌ام که هر‌ بخشی سهمی دارد؛ کار‌آفرین و کارفرما و کارگر و مدیرِ دولتی هرکدام سهمی دارند؛ این عناصر گوناگون که با هم همکاری بکنند، کار در اوج زیبایی و خوبی و کمال انجام میگیرد؛ این معلوم است، باید همه با ‌هم همکاری کنند؛ امّا نقش کارگر را به‌عنوان محورِ حرکتِ کار و فعّالیّت و اشتغال در کشور، بایستی [به‌عنوان] ارزش معرّفی کرد که مایه‌ی سربلندی باشد. اگر از یک کسی [مثلاً] از یک جوانی بپرسند پدرت چه‌کاره است؟ با افتخار بگوید کارگر است؛ کمااینکه با افتخار میگفت مثلاً مدیر است؛ این یک گام بسیار مهم است.» ۱۳۹۶/۲/۱۰

اهمیت قدرشناسی و تکریم کارگر
متأثر از جایگاه کارگر در اسلام و به دنبال آن فرهنگ‌سازی در حوزه کار و ترویج جایگاه اساسی کارگران در جامعه، باید تکریم قشر زحمت کش کارگر، روز به روز گسترش پیدا کند: «جامعه‌ی کارگری بایستی احساس تکریم بکند، احساس احترام بکند، احساس کند که قدر او دانسته میشود، قدر کار او دانسته میشود؛ اگر این به‌وجود آمد، آن‌وقت خستگی از کار، بی‌حوصلگی نسبت به کار، بی‌اعتنائی نسبت به کار، دیگر وجود نخواهد داشت و کار، درست و صحیح انجام میگیرد.» ۱۳۹۶/۲/۱۰

در جامعه عجین شده با آموزه‌های دینی، قدر و منزلت کارگر دانسته شده و از او قدرشناسی می‌شود و کارگر نیز در تمامی لحظات اشتغال، وظیفه‌شناس بوده و برای انجام وظیفه خود، از هیچ تلاشی فروگذار نمی کند: «مردم باید قدر کارِ کارگر را بدانند. البته این را بدانید که خدا قدر می‌داند: «و سیری الله عملکم و رسوله»؛ خدا و پیامبر قدر می‌دانند؛ کرام‌الکاتبین قدر می‌داند. بدانید که پیش خدا و در دیوان الهی، لحظه‌ای از لحظات رنجهای شما عزیزانِ من مغفولٌ عنه نمی‌ماند. آن دقایق آخر کار که خسته هستید، اما به‌خاطر تکلیف قانونی و دینی‌ای که دارید، همان دقایق را هم با جدّیت کار می‌کنید، آن را صاحب‌کار نمی‌فهمد، مدیر نمی‌فهمد، رئیس آن کارخانه یا آن مدرسه ممکن است نفهمد؛ اما خدای متعال آن لحظات را هم برای شما ثبت می‌کند. این‌ها ارزش است. خیال نکنید که این‌ها حواله‌ی به آینده است. البته حواله‌ی به آینده هم اگر قیامت باشد، خیلی مهمّ است. وقتی شب اوّل قبر باشد، همان آینده هم خیلی مهمّ است.» ۱۳۷۸/۲/۱۵

این قدرشناسی از کارگران در سیره نبوی صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم هم بسیار آشکار و آموزنده نقل شده است و از این رو «رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم دست کارگر را بوسید. دست کارگر بوسیدن، امتیاز مادّی برای کارگر محسوب نمی‌شود؛ اما برای او یک امتیاز معنوی است؛ زیرا شأن کارگر را در جامعه بالا می‌برد.» ۱۳۶۸/۴/۵

بدون شک، تشریح و تبیین نظام معنایی‌ارزشی کار از منظر دینی و روشن ساختن هویت جامعه کارگری بر اساس مقولات و مفاهیم اسلامی و همچنین نقشی که این قشر سخت کوش و مؤمن بر عهده گرفته‌اند و قوت و قدرتی که برای استحکام پایه های نظام جمهوری اسلامی در مقابل دشمنان ایجاد می‌کنند، نیازمند بازخوانی، ترویج و تبلیغ و جریان‌سازی است تا همه مردم جامعه به خصوص کارگران متوجه جایگاه ویژه و اثرگذار این قشر خدوم و زحمتکش باشند.

کار به مثابه عمل صالح
آنگاه که به تاریخ زندگی پیامبر اسلام، ائمه طاهرین علیهم‌السلام و انبیای سلف نگاه می‌کنیم می‌بینیم که آن‌ها هم کارگری می‌کردند. در روایتی هم داریم پیامبری نیست مگر این که چوپانی کرده باشد، در زندگی ائمه اطهار علیهم‌السلام هم می‌بینیم که کار و کارگری می‌کردند، امام علی علیهم‌السلام در نخلستان کار می‌کردند و به کار اهتمام داشتند، اهل‌بیت علیهم‌السلام  عرق می‌ریختند و کار می‌کردند که رفتار آنها گویای میزان ارزش کار است.

کار در ادبیات دینی جایگاه ویژه‌ای دارد و فردی که به قصد امرار معاش از راه حلال و برای تأمین زندگی خانواده خویش، تلاش می‌کند، ستوده شده است. تلاشی مقدس کارگر در حوزه برآوردن احتیاجات زندگی خود و افراد واجب نفقه خویش در روایتی که امام باقر علیه‌السلام از پیامبر عظیم الشأن صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل کردند که «العبادة سبعون جزءاً أفضلها طلب الحلال» (وسائل الشیعة، ج۱۲، ص۱۱، ح۶.)  برترین عبادت از هفتاد قسمت، پی روزی حلال رفتن، بیان شده است و از این رو «وقتی کاری انجام میدهید که با وجدان کاری همراه است، با احساس مسئولیت همراه است، با جدیت و تلاش همراه است، با نوآوری همراه است، با هدف اداره‌ی زندگی یک عائله همراه است، خود این، یک عمل صالح است – «الّا الّذین امنوا و عملوا الصّالحات» (بخشی از آیه ۲۲۷ سوره الشعراء) – عمل صالح شامل اینها هم هست؛ چه بهتر از این؟ چه بهتر از این که انسان مشغول کسب و کاری است که درآمد زندگی او وابسته به آن است؛ در عین حال همین کار عمل صالحی است که در قرآن، عِدل ایمان قرار داده شده است؛ «امنوا و عملوا الصّالحات»؟ ارزش کار که گفته میشود، یعنی این.» ۱۳۸۷/۲/۴

از نگاه دینی، هرچقدر تلاش و کار پسندیده است، بیکاری و اتلاف زمان و وقت، مذموم و نکوهیده است: «[کار] سازنده‌ی خود انسان است، هم سازنده‌ی جامعه است، سازنده‌ی دیگران است؛ بنابراین ارزش است. بیکاری، تنبلی، وقت‌گذرانی‌های بیجا، بی‌مورد، هدر دادن نیروی جوانی، نیروی فکری، نیروی بدنی مذموم است، ضدّ ارزش است؛ این منطق اسلام است.» ۱۳۹۵/۲/۸

به گونه‌ای که «در یک روایتی دارد که یک جوانی از جلوی پیغمبر عبور کرد، جوان برازنده‌ای بود، پیغمبر از این جوان خوششان آمد، ظاهراً صدایش کردند و دو سؤال از او کردند: یکی اینکه گفتند ازدواج کرده‌ای؟ گفت نه، گفتند کار تو چیست؟ گفت بیکارم؛ پیغمبر فرمودند: سَقَطَ مِن عَینی؛ این جوان از چشمم افتاد. (جامع الاخبار، ص ۱۳۹) مسئله‌ی کار این است‌؛ سَقَطَ مِن عَینی‌؛ [درباره‌ی] این جوانی که حالا پیغمبر از رفتارش و مثلاً‌ از حرکاتش و امثال اینها خوشش آمده بود، پیغمبر گفت از چشمم افتاد، به‌ خاطر اینکه دنبال کار نیست. اسلام به کار این‌ جور نگاه میکند؛ به کار، به عنوان یک ارزش انسانی نگاه میکند و برای آن ارزش قائل است.» ۱۴۰۱/۲/۱۹

احتیاج معنوی انسان به کار
کارکردن و اشتغال موجب می‌شود تا فرد استعدادهای خود را در عرصه عمل، شکوفا کند و استعدادهای ذاتی و خدایی نهفته در وجود خویش را به فعلیت برساند و از این رو «کارگر یک احتیاج معنوی، یک احتیاج روحی به کار دارد؛ خدای متعال انسان را این‌جور آفریده که بیکاری او را کسل میکند، کار او را بر سر نشاط می‌آورد؛ پس احتیاج به کار فقط برای خاطر گذران زندگی نیست؛ از لحاظ معنوی هم ما به کار احتیاج داریم؛ فرد به کار احتیاج دارد.» ۱۴۰۲/۲/۹ حالا اگر فرد کارگر به ارزش کار خویش واقف باشد و در این راه، استعدادهای خویش را برای تقرب به خداوند، خرج کند، رفتار او بر اساس روایت «یا أیّها النّاس إنّما الأعمال بالنیّات» (میزان الحکمه، ج۱۳، ص۶۵۷، ح۲۰۹۶۱) مصداق بارز عبادت است: «هرکسی در هرجایی که دارد یک کاری را انجام میدهد، دارد یک ارزش می‌آفریند. اگر با نیّت خدایی همراه باشد، عبادت است، ثواب است.» ۱۳۹۵/۲/۸

از منظر کارکردی نیز، نه تنها کار کردن با مشغول ساختن انسان در مسیر درست، از انحراف و کجروی اجتماعی جلوگیری می‌کند: «کار از مانع فساد میشود. ‌بیکاری منشأ فساد است… بسیاری از این آسیب‌ها ناشی از بیکاری است؛ اعتیاد مربوط به بیکاری است، فساد مربوط به بیکاری است، دزدی مربوط به بیکاری است، طلاق‌ و انهدام خانواده‌ها مربوط به بیکاری است.» ۱۴۰۲/۲/۹ بلکه ««من یعمل یزدد قوّه و من یقصّر فی العمل یزدد فتره»؛ کار که بکنید، نیروی کار هم افزایش پیدا میکند. خاصیت کار، کاهش نیست، افزایش است؛ افزایشِ خودِ نیروی کار، نه محصول کار. خب، محصول کار که معلوم است افزایش پیدا میکند- وقتی کار کردید، کار یک محصولی دارد- اما در این روایت، امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) میفرماید که وقتی کار کردید، قدرت کار و نیروی کار هم افزایش پیدا میکند. «و من یقصّر فی العمل»، کسی که در کار کردن کوتاهی کند، تقصیر بکند، «یزدد فَتره» یا «فِتره»، فتور و سستی او افزایش پیدا میکند.» ۱۳۸۹/۶/۱۶

با توجه به همین اصول مهم اسلامی و نگاه متعالی دینی در حوزه کار که هدفش تعالی انسان و ساخت اجتماع است، دست اندرکاران تقنینی، اجرایی و قضایی کشور باید به دقت و روزآمد درباره اصلاح مقولات مخربی همچون «ثروت بادآورده»، «فرهنگ تجملی»، «ویژه‌خواری‌ها»، «فساد و تبعیض»، «کار گریزی»، «مصرف غلط و اسراف‌آمیز» تدبیر کنند و نسبت به جلوگیری از «دلالی»، «سوداگری‌های مضر اقتصادی»، «رباخواری‌ها در بعضی از بخشهای اقتصادی کشور» اقدام مناسب انجام دهند.

اهمیت کار از منظر اجتماعی
اسلام به عنوان یک دین جامع و کامل از نگاه تک بعدی به انسان و صرفا بر اساس فردیت انسان، فاصله دارد و به همین دلیل، کار از منظر منافع اجتماعی که برای جامعه اسلامی دارد، شایسته توجه ویژه است. «کارگری که در کارخانه‌ای کار می‌کند، یا طرّاحی و مدیریّت و یا هرگونه تلاشی می‌کند، برای اینکه ایران اسلامی- که امروز عرصه‌ی جلوه‌های معنوی و الهی است- رشد و پیشرفت پیدا کند و آباد شود و از بیگانه‌ها بی‌نیاز گردد و نگران تحریم اقتصادی این قدرت و آن قدرت نباشد و استغناء پیدا کند، هر لحظه‌ای کارِ این کارگر یک حسنه انجام می‌دهد و یک عبادت‌ می‌کند. هرکسی به این کار کمک کند، در این عبادت سهیم است و از سهم آن کارگر هم کم نمی‌شود.» ۱۳۷۵/۲/۱۲

با نگرش کلان و تمدنی به کار و نقشی که کارگران در تحقق ایران قوی در مقابل استکبار جهانی دارند، «حقیقتاً کار، در هر جبهه‌ای که باشد، یک جهاد محسوب می‌شود.» ۱۳۷۱/۱/۱ به تعبیر امام خمینی(ره) «روایات فرموده اند که قطره عرقی که از بدن کارگر می آید مثل قطره خونی است که از شهدای در راه خدا بیاید… عرق شما هم، که در کارخانه‌ها می‌ریزد، همان ارزش را دارد؛ برای اینکه، شما هم برای احیای یک کشور، برای وابسته نبودن یک کشور به خارج، برای استقلال کشور اسلامی زحمت می‌کشید، آنها هم برای دفاع از یک کشور اسلامی، دفاع از اسلام زحمت می کشند. آنها کارگرند مثل شما و شما مجاهدید مثل آنها و این یک نعمت بزرگی است…» ۱۳۶۱/۲/۱۱

پیشرفت اقتصادی از مسیر تلاش فرهنگی
سخن پایانی اینکه گفت‌وگو از کار و کارگر بر اساس ادبیات دینی، بحث دامنه‌داری است که از منظر هویت بخشی و همچنین خصوصیات بایسته در کار، شایسته توجه  افزون‌تر است، زیرا فهم و تشخیص درست جایگاه کارگران و همچنین تبلیغ و ترویج درست این فرهنگ به رشد و کمال انسان در بعد فردی و تقویت بنیه داخلی کشور در عرصه کلان اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کمک می‌کند.

بدون شک ساخت درون‌زای کشور از مسیر کار و تلاش و تولید، اگرچه نیازمند اقدامات مهمی از جمله برقراری امنیت شغلی برای کارگران، افزایش آموزش کارگران، ارتقای نرخ بهره‌وری و… است اما باید بدانیم که یکی از حلقه‌های مفقوده مهم در این عرصه، فرهنگ سازی مناسب است که این مهم با «تبیین» و در نتیجه ارتقای شأن و منزلت کار و کارگر، امکان‌پذیر است: «واقعاً ما برای کار در زمینه‌ی فرهنگ عمومی، میدان بازی داریم. اگر ما بخواهیم توسعه‌ی اقتصادی را به معنای صحیح کلمه در جامعه راه بیندازیم، احتیاج به تلاش فرهنگی داریم.» ۱۳۶۹/۹/۱۹