ظرفیت‌های تهجد و شب‌زنده‌داری برای انسان‌سازی + فیلم

یکی از الطاف و موهبت‌های ویژه خداوند در ماه مبارک رمضان شب قدر است. چنانکه پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: «خداوند از روزها، جمعه و از ماه‌ها، ماه رمضان و از شب‌ها، شب قدر را برای خود اختیار کرده است». شب قدر اوج معنویت و عبادت ماه مبارک رمضان و شب تجلی میعاد انسان با خداوند و از خود جدا شدن و غرق در دریای رحمت و محبت و مهربانی خدا شدن است.

آیت‌الله سید جمال‌الدین دین‌پرور، شارح و مترجم نهج‌البلاغه در همکاری با خبرگزاری ایکنا در سلسله درس گفتارهای «دریچه‌ای رو به ملکوت» به تبیین فضیلت و اهمیت شب‌های قدر پرداخته است که در ادامه با هم می‌خوانیم و می‌بینیم. 

«ماه مبارک رمضان سفره‌ای گسترده‌، موجب نزول برکات و فرصت مغتنمی است برای همگان که از این ماه استفاده کنند. منتها شب‌های احیا، یک مهمانی ویژه است که علاوه بر نعمت‌های معمول در این ماه، خداوند نعمت‌های اضافه‌ای هم برای بندگانش مقرر کرده است و باید استفاده مخصوص از این شب‌های خاص کرد.  

به طور کلی احیا یعنی شب ‌بیداری که در فرهنگ اسلام یک واژه مهم و سازنده است. ما سه نوع بیداری در شب داریم. یا بیداری برای تفریح و خوشگذرانی است، یا بیداری برای کار و یا بیداری برای عبادت است.

در بیداری برای تفریح انسان از اول شب پای سریال‌ها و فیلم‌ها می‌نشیند و یا در جلسات خنده و گفت‌‌وگو تا پاسی از شب بیدار می‌ماند. اما آیا این نوع بیداری ارزشی دارد؟ البته مسئله تفریح و اینکه انسان با دوستان و فامیل بنشیند، صحبت کند و لذت ببرد، مانعی ندارد ولی محدودیتی دارد که انسان تا چه وقت بنشیند و وقت خود را برای تفریح صرف کند. برای این نوع بیداری نمی‌توان ارزش ویژه‌ای قائل شد.

یک نوع بیداری هم بیداری برای کار است. فردی پلیس است یا شیفت کاری در بیمارستان دارد و گاهی باید شب‌ تا صبح بیدار باشد؛ اگر این فرد قصد خدمت داشته باشد و برای امور مردم تلاش کند کار خوبی است اما این فعالیت، شغل است که در مقابل آن دستمزد می‌گیرد و باید انجام وظیفه کند، البته در حد خودش موقعیتی است که اگر قصد خدمت کند، اضافه بر پاداش مادی، بهره معنوی و انسانی نیز می‌برد.

اما قسم سوم، بیداری برای عبادت و راز و نیاز با خداست که بدون اینکه کسی متوجه شود، بخواهد ارزشی قائل شود، پولی بپردازد و یا اعتباری قائل شود، فرد در تاریکی شب و دور از چشم افرادی که بخواهند ناظر باشند، خواب را ترک می‌کند و مشغول عبادت و شب‌زنده‌داری می‌شود. این عمل است که در فرهنگ اسلام به عنوان تهجد نام برده شده است.

سهر؛ فرصتی برای سیر و سلوک

ما یک «سهر» داریم که بیداری در شب است که ممکن است خوب یا بد باشد؛ ممکن است برای خدمت یا اذیت یا برای تفریح باشد. اما تهجد یعنی بیداری در شب برای عبادت. این یک فرهنگ بسیار متعالی است که کسانی که درصدد تهذیب، سیر و سلوک و تربیت و رشد معنوی خود هستند باید از این فرصت شب استفاده کنند و به تهجد، دعا و نیایش بپردازند.

اعمالی مثل نماز که واجب است به جای خودش، ولی مسئله تهجد و شب‌زنده‌داری واجب نیست و مستحب و به اختیار انسان است. اوج و ترقی انسان این است که تکلیفی که برای او واجب نکرده‌اند را برای اینکه بتواند موقعیت بالاتری کسب کند، انجام دهد و شب از بستر خواب فاصله بگیرد و مشغول عبادت ‌شود؛ بنابراین مسئله شب زنده‌داری نکته مهمی برای انسان پروری است.

در شب‌های قدر دستور ویژه‌ای برای بیداری مطرح شده است. انسان در طول سال شاید نتواند شب‌بیدار باشد، اما در طول سال می‌تواند دو تا سه شب را بیدار باشد و وضع رفت و آمد و کارش را تنظیم کند و مثلاً روز استراحت کند تا شب با شادابی بتواند بیدار باشد و از این بیداری در راه تهذیب و راز و نیاز استفاده کند. مسئله عبادت و راز و نیاز مراسم نیست که کسی بخواهد انجام دهد بلکه یک مناسک است یعنی کاری است که در انسان اثر عمیق معنوی می‌گذارد.

همه انسان‌ها نیاز دارند برای تقویت روح و رشد و بالندگی خود حرکت‌هایی انجام دهند. روح انسان که خود به خود متعالی نمی‌شود و نمی‌تواند اوج بگیرد؛ انسان نمی‌تواند خود به خود به مقام تعالی انسانی برسد و باید حرکتی کند. یکی از حرکت‌هایی که انسان را رشد می‌دهد و از حوزه حیوانیت به اوج انسانیت و مقامات بالا می‌رساند، شب‌زنده‌داری است.

شب زنده‌داری انسان فارغ از همه تعلقات، تبلیغات و جنبه‌هایی که مادی‌گرایی دارد به این معناست که انسان خود را کنار می‌کشد و برای ارتباط با خداوند و آفریدگار هستی مجهز می‌کند.

فرصت بزرگی به نام شب احیا

شب 19، 21 و 23 رمضان چنین فرصتی است و از زبان پیامبر(ص) و ائمه(ص) نسبت به این شب‌ها دستور ویژه داده‌اند که سعی کنید از این فرصت استفاده کنید و این شب را نخوابید و عبادت کنید. بنابراین مسئله شب احیا فرصت است. نگوییم که کار داریم و گرفتاریم و این شب‌زنده‌داری واجب نیست همینکه واجب نیست مهم است و باید از این فرصت استفاده کنیم.

اما چه استفاده‌ای از شب احیا کنیم؟ ما غیر از جسم و غیر از سلامت و صحت جسم، روح هم داریم؛ اصل حیات و زندگی ما روح است و این روح هم نیاز به بازپروری، رشد و مراقبت دارد. اگر ما به این جسم بچسبیم و برای تندرستی جسم تلاش و حتی سرمایه‌گذاری کنیم و روحمان را رها کنیم دچار خسارت می‌شویم.

لذا همانطور که ما نسبت به جسم خود در تلاش هستیم تا سالم باشد؛ برای صحت روحمان نیز باید تلاش کنیم. یکی از مقدماتی که می‌تواند به ما کمک و روحمان را تقویت کند، مسئله احیا و شب‌زنده‌داری است. این شب‌زنده‌داری جنبه مادی ندارد و فقط رابطه ویژه انسان با خداوند است.

شب احیا تکانه روح است

در رابطه با احیا روایت‌های زیادی داریم که بر شب‌زنده‌داری تأکید می‌کند. انسان ممکن است در هر شبی دقایقی بیدار باشد و عبادت کند اما مسئله احیای شب قدر یعنی انسان یک شب را از سر شب تا صبح بیدار باشد و این یک تکانه است؛ همانطور که در زندگیمان در ایام عید خانه‌تکانی می‌کنیم. در طول سال اتاقمان را تمیز می‌کنیم اما نزدیک عید یک تکانه‌ مهمی انجام می‌دهیم و غبارها و آلودگی‌های در و دیوار و فرش را پاک می‌کنیم.  

همانطور که خانه و محل کارمان نیاز به تکانه سالانه دارد، روح ما نیز نیاز به تکانه دارد تا عوارض، آلودگی و سیاهی‌های اطرافش را از بین ببرد. انسانی که شب تا صبح بیدار می‌ماند، این بیداری و حضور در محضر خداوند و آن ذکر و دعا و آن توجهی که دارد «سلسله عملیات» است. ما در شب قدر در حال انجام یک سلسله عملیات هستیم تا روحمان را از همه جا فارغ کنیم و آنچه در طول یک سال به ما هجوم آورده است یعنی افکار، سخن‌ها، تصویرها و … و در روح ما اثر گذاشته و نقطه‌های سیاهی ایجاد کرده است را پاک کنیم.

مثلاً حرف‌هایی که در طول سال زده‌ایم در روح ما نقطه‌های سیاهی ایجاد کرده و ما باید به تدریج در این شب آنها را پاک کنیم. اما چطور؟ با حضور، با توجه و فارغ کردن روح و توجه کردن به یک حقیقت متعالی. در این شب همانطور که زمان می‌گذرد از گذشت زمان استفاده می‌کنیم و سیاهی‌ها را کم می‌کنیم؛ بنابراین شب احیا شب بزرگی است که باید از این بیداری استفاده کرد. برخی بیدار می‌کنند اما مثل شب‌های دیگر وقتشان را به گفت‌‌وگو و نقل و تاریخ و سیاست و گرانی و ارزانی می‌گذرانند؛ حیف است باید از اینها فارغ شد و روح را تطهیر کرد بنابراین از این شب باید استفاده کنیم و روحمان را با نماز و دعا و توجه تلطیف کنیم و سیاهی‌ها و افکار گذشته را از ذهنمان پاک کنیم تا دعای ما به هدف اجابت برسد.

انتهای پیام