ارتش اروپایی؛ رویایی دوردست یا دست‌یافتنی؟

میانه‌های سال ۲۰۲۱ و پس از خرج سریع آمریکا از افغانستان، کشورهای اروپایی بار دیگر به فکر ایجاد یک ارتش مستقل افتادند. در واقع نگرانی اروپا از خروج سریع نیروهای آمریکایی توسط «جو بایدن»، درخواست‌ها برای تشکیل نیروی نظامی‌ اتحادیه اروپا را دوباره افزایش داد اما هنوز برخی طرفداران آن، احتمال موفقیت طرح را بالا نمی‌بینند، ضمن آنکه اعتقاد دارند نپذیرفتن این پیشنهاد از سوی برخی کشورهای کوچکتر ضربه بسیار سنگین‌تری برای اتحادیه خواهد بود.

«جوزپ بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا چند ماه قبل به خبرنگاران گفت: نیاز به دفاع قدرتمندانه‌تر اروپا هرگز به اندازه امروز پس از حوادث افغانستان آشکار نبوده است. ناکامی‌ها در افغانستان به طور برجسته‌ای نمایان شد و اتحادیه اروپا باید یک «نیروی واکنش سریع» متشکل از ۵۰۰۰ سرباز را برای خود ایجاد کند.

تحلیلگران اروپایی اکنون بروز بحران در مرزهای شرقی قاره سبز میان روسیه و اوکراین را دلیل دیگری برای پیگیری سریع‌تر این ابتکار ارزیابی می‌کنند. 

تکرار دوباره یک طرح عقیم

طرح‌ ایجاد نیروی واکنش سریع اتحادیه اروپا به حدود یک ربع قرن پیش باز می‌گردد. سیاستمداران ارشد اروپایی در اواخر دهه ۱۹۹۰ می‌گفتند که ناکامی ‌قاره کهن در جلوگیری از سال‌ها خونریزی به ویژه در جنگ‌ یوگسلاوی نیاز به وجود نیروی مسلح اتحادیه اروپا را برجسته کرد. این جنگ در قلب اروپا تا زمانی که ایالات متحده در آن مداخله نکرد، فیصله نیافت. در سال ۱۹۹۸ «ژاک شیراک» رئیس‌جمهور وقت فرانسه و «تونی بلر» نخست‌وزیر انگلستان در بیانیه‌ای اعلام کردند که اتحادیه اروپا «باید ظرفیت اقدام مستقل، با پشتیبانی نیروهای نظامی‌ معتبر را داشته باشد». همین طرح اکنون از سوی «امانوئل ماکرون» در فرانسه دنبال می‌شود.

اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۹ موافقت کرد که گروهی متشکل از۵۰ تا ۶۰ هزار سرباز ایجاد کند که می‌تواند ظرف ۶۰ روز به ماموریت فرستاده شوند. در سال ۲۰۰۷، این بلوک شبکه‌ای از دو «گروه جنگی» متشکل از ۱۵۰۰ سرباز از هر کشور ایجاد کرد. از آن زمان تاکنون تغییر شگرفی یا اقدام خاصی رخ نداده است. «شاشانک جوشی» سردبیر حوزه دفاعی نشریه اکونومیست معتقد است اراده سیاسی برای استفاده از این گروه‌های جنگی وجود نداشته است. ضمن آنکه واحدها فاقد قابلیت‌های کلیدی بوده‌اند.

امانوئل مکرون تاکید دارد استقلال نظامی، اقتصادی و تکنولوژیکی از ایالات متحده آمریکا برای اروپا ضروری استبا اینحال «کلودیو گراتزیانو» رئیس کمیته نظامی‌ اتحادیه اروپا نیز پس از مشاهده رفتار آمریکا در افغانستان با این موضوع موافقت کرد و به خبرنگاران گفت که اکنون زمان اقدام است و می‌توان با ایجاد یک نیروی واکنش سریع، اراده واقعی برای عملی کردن این خواسته را نشان داد.

به نوشته «فرانس۲۴»، این سخنان برای رئیس جمهوری کنونی فرانسه که به شدت به دنبال استقلال استراتژیک برای اروپا است، همخوانی دارد. مکرون تاکید دارد استقلال نظامی، اقتصادی و تکنولوژیکی از ایالات متحده آمریکا برای اروپا ضروری است. در این شرایط اروپا مسئولیت بیشتری را برای امنیت و دفاع خود می‌پذیرد.

آلمان و هلند، پیشرو در تشکیل ارتش اروپایی

امروزه با اوج‌گیری تنش‌ها بین اوکراین و روسیه، دوباره بحث ایجاد ارتش اروپایی داغ شده است. نشریه آمریکایی «فارین پالسی» در همین زمینه عنوان داشت که برای کسب بازدارندگی در مقابل روسیه، اروپا باید ادغام نظامی ‌بیشتر را در دستور کار خود قرار دهد. نیروهای آلمان و هلند یک واحد آماده نبرد دو ملیتی را در لیتوانی مستقر کرده‌اند و حال کشورهای بیشتری از اتحادیه اروپا باید از آنها الگوبرداری کرده و در آن مشارکت کنند.

طبق این گزارش «امانوئل مکرون» هم به تازگی یک پیمان امنیتی جدید اروپایی را پیشنهاد داده است که در ادامه تلاش‌های پیشین وی برای تشکیل ارتش اروپایی تعبیر می‌شود. کشورهای دیگری هم وجود دارند که سعی می‌کنند لزوم  قدرت نظامی‌ اروپا را به شکلی دیگر گوشزد کنند و در همین راستا به اوکراین سلاح می‌فرستند و به کشورهای همسایه ناتو نیرو ارسال می‌کنند.

نیروهای آلمان و هلند یک واحد آماده نبرد دو ملیتی را در لیتوانی مستقر کرده‌اند و انتظار می رود در آینده کشورهای بیشتری در آن مشارکت کننداما به دور از کانون توجه‌ها، ارتش هلند و آلمان در حال خودنمایی هستند. برای اولین بار در اروپا، یک واحد نظامی‌دو ملیتی متشکل از سربازان هلندی و آلمانی در حال شکل گیری در کنار نیروهای ناتو هستند. در همین چارچوب کشورهای دیگر هم باید از ادغام هلند و آلمان درس بگیرند زیرا آنها متوجه خواهند شد که این کار موثر است. با اینحال آن‌ها  همچنین یاد می‌گیرند که این کار مستلزم تلاش‌های جدی  است حتی زمانی که تنها دو کشورعلاقه‌مند به تشکیل آن هستند.

در فوریه ۲۰۲۲ یک واحد نظامی‌ پیشگام به عنوان بخشی ازنیروهای ناتو در لیتوانی مستقر شدند. گردان ۴۱۴ تانک متشکل از سربازان آلمانی و هلندی بوده است که حدود ۳۰۰ نفر از سربازان آلمانی و ۱۰۰ نفر از هلند را شامل می‌شود که نیمه دوم سال گذشته در لیتوانی مستقر بوده اند. آنها اولین گروه دو ملیتی دائمی‌در قاره سبز هستند که در چارچوب ناتوبه لهستان و کشورهای بالتیک به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر روسیه اعزام می‌شوند.

افزایش امیدواری‌ها با دولت جدید آلمان

اندیشکده «شورای آتلانتیک» در تحلیلی به قلم «فرانسیس شین» در مورد ارتش اروپایی آورده است: با تشکیل ائتلاف حاکم جدید در آلمان، برخی از کارشناسان در حال بحث هستند که آیا اهداف بلندپروازانه سیاست خارجی که در نوامبر ترسیم شد، نشان دهنده تغییری اساسی در راهبردهای بین‌المللی این کشور است که پیامدهایی را برای سیاست خارجی اتحادیه اروپا (EU) به همراه خواهد داشت. حامیان افزایش همگرایی نظامی‌اروپا – به ویژه ایجاد ظرفیت نظامی‌ مستقل برای اتحادیه اروپا – علاقه‌مندی دولت جدید در آلمان به اجرای یک سیاست خارجی جسورانه، به ویژه در موضوع روسیه و اوکراین، را به عنوان یک نشانه ارزیابی کرد. حال اینگونه پیش‌بینی می‌شود که تشکیل یک قدرت نظامی‌ زیر نظر اتحادیه اروپا ممکن است روزی امکان پذیر باشد.

اما در حالی که اعضای مختلف ائتلاف آرمانگرای ایده تشکیل ارتش اروپایی را در کارزارهای انتخاباتی خود مورد تاکید قرار دادند، حامیان طرح باید امیدواری خود برای ایجاد چنین تشکیلاتی را اطلاح کنند و از سطح توقع خود بکاهند. احزابی که این ائتلاف جدید را تشکیل می‌دهند، همگی با جدیت تمام از اشاره به موضوع حساس ایجاد ارتش اروپایی در ائتلاف‌هایی خود اجتناب می‌کنند زیرا به نظر آن‌ها چنین ابتکاری که بیشتر موجب تضعیف حاکمیت ملی کشورها می‌شود و بیشتر از سوی  پیروان فلسفه بدبینانه اروپا مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مقابل، آن‌ها ترجیح می‌دهند تا بیشتر برای تقویت حاکمیت اروپایی تلاش کنند. اما این خواسته نیز مستلزم ادغام نظامی‌کشورهای اروپایی است که امروزه همچنان با مسائل سیاسی، لجستیکی و بودجهای پایداری دست به گریبان هستند. 

علاقه‌مندی دولت جدید آلمان به اجرای یک سیاست خارجی جسورانه، تشکیل یک قدرت نظامی‌ زیر نظر اتحادیه اروپا را امکان پذیر کرده استتاریخ همچنین نشان می‌دهد که این تلاش همانند گذشته، ممکن است دشواری‌هایی داشته باشد، زیرا اقدامات ناموفق گوناگونی برای تشکیل ظرفیت نظامی‌ مستقل در اتحادیه اروپا صورت گرفت اما به نتیجه نرسید. حتی ایالات متحده هم در یک دوره با چنین تلاش‌هایی مقابله کرد: به عنوان نمونه، هنگامی‌که «تونی بلر» نخست وزیر وقت بریتانیا و «ژاک شیراک» رئیس جمهور فرانسه، در سال ۱۹۹۸ توافقنامه‌ای را در سن مالو برای تشکیل یک نیروی نظامی‌ اروپایی امضا کردند، دولت کلینتون اینگونه استدلال کرد طرح فوق ناتو را تضعیف و آن را به یادگاری از گذشته تبدیل می‌کند.

مخالفت ایالات متحده با چنین همگرایی تا دو دهه بعد ادامه داشت. در سال ۲۰۱۸ دولت ترامپ طرح‌ها در جهت تشکیل ارتش اتحادیه اروپایی را مردود شمرد. علاوه بر این، مقاومت در برابر ایجاد ارتش اتحادیه اروپا در کشورهای اروپای مرکزی و شرقی مانند لهستان و لتونی هم وجود دارد، زیرا این کشورهای عضو جدید ناتو و اتحادیه اروپا نگران بودند که هر ساختار نظامی‌ در اتحادیه اروپا می‌تواند جایگزین ناتو شود و حضور نظامی‌ ایالات متحده در منطقه را کاهش دهد.

ممکن است همین سابقه از تلاش‌های ناموفق، امانوئل ماکرون و آنگلا مرکل را مجبور کرده باشد که در سال ۲۰۱۸ از ارائه وعده‌های خاص هنگام اعلام حمایت خود از نظریه توانایی نظامی‌ آینده اتحادیه اروپا اجتناب کنند. حتی پیمان سال ۲۰۱۹ در آخن میان فرانسه و آلمان که مرکل از آن به عنوان مرحله‌ای به سوی ارتش اتحادیه اروپا استقبال کرد هیچ گام صریح و موثری را برای تشکیل ارتش اتحادیه اروپا شامل نشد. امروزه رهبران احزاب ائتلاف Traffic Light Coalition آلمان (ائتلاف حزب سوسیال دموکرات، حزب دموکراتیک آزاد و اتحاد ۹۰/سبزها) هم از این تاریخ آگاه هستند و احتمال دارد از میزان لفاظی‌های خود در مذاکرات در زمینه همگرایی نظامی‌ بکاهند.

پویایی دولت جدید آلمان در مسیر حاکمیت اروپایی

دولت جدید آلمان تعهداتی را برای تقویت حاکمیت اروپایی داده است که امکان دارد در کسب حمایت بیشتر بین المللی از برنامه‌های ادغام نظامی‌ اروپا موفق عمل کند. این ابتکارات شامل برنامه همکاری ساختاریافته دائمی‌ اتحادیه اروپا (PESCO) است که هماهنگی بهتر در زمینه خرید تجهیزات نظامی‌ در سرتاسر اتحادیه اروپا و یکپارچه‌سازی زنجیره‌های تامین نظامی‌ و مفهوم چارچوب ملی ناتو(NATO’s Framework Nations Concept) را دنبال می‌کند. اما هدف این نیست که موارد فوق به صورت مستقیم به تشکیل ارتش اتحادیه اروپا کمک کنند، و در واقع هیچ ابتکاری برای ادغام نظامی‌ وجود ندارد که هدف صریح و بلندمدت آن تشکیل ارتش اتحادیه اروپا باشد.

برنامه همکاری ساختاری دائمی‌اتحادیه اروپا PESCO به ویژه با تأخیرهای جدی و مکرر ناشی از موانعی مانند همه‌گیری روبه‌رو شده است. علاوه بر این، پروژه‌های PESCO به منابع مالی از منشاءهای متعدد از جمله صندوق دفاع اروپایی (EDF) که در ژوئیه ۲۰۲۱ راه اندازی شد، در کنار اتحادیه اروپا و منابع ملی اتکا دارد؛ اما تا ماه جولای (تیرماه گذشته)، بیست پروژه PESCO هیچ بودجه‌ای را از منابع ملی دریافت نکرده بودند. در همین حال، صندوق دفاع اروپایی تامین مالی توسعه تجهیزات نظامی‌مشترک برای نظامیان اعضای اتحادیه اروپا را به پیش می‌برد – اما با توجه به مدت زمانی که برای بهبود تولید تجهیزات نظامی‌ مورد نیاز است، مزایای این تامین بودجه تنها چند سال بعد مشخص می‌شود. دستیابی به همگرایی نظامی‌ در یک مقیاس وسیعتر باید این نقص‌های لجستیکی عمیق را که برنامه‌های کوچک‌تر همچون PESCO اکنون با آن مواجه هستند، برطرف کند.

باوجود چنین ناکامی‌هایی، برخی از منافع  موجود در همگرایی نظامی‌اروپایی‌ها – حتی در قالب اهداف کوچک‌تر برای تقویت حاکمیت اروپا – به دلیل تعهد متزلزل‌ ایالات متحده به اروپا باقی مانده است. تاکید توافقنامه ائتلاف آلمان بر حاکمیت اروپا پس از آن صورت گرفت که ایالات متحده از افغانستان خارج شد و پیمان دفاعیAUKUS بین آمریکا، انگلیس و استرالیا امضا شد. در حالی که جو بایدن رئیس جمهوری ایالات متحده نسبت به ترامپ موضع آشتی جویانه‌تری نسبت به اتحادیه اروپا دارد، رویدادهای اخیر امیدهای اروپا برای تعهد مجدد ایالات متحده به منطقه کاهش داده است و انگیزه درونی در حمایت بیشتر از حاکمیت اروپا را تقویت کرد.

تسریع جزئی در ادغام نظامی‌ اروپا می‌تواند به دولت ائتلافی آلمان کمک کند تا خواسته‌های بلندپروازانه خود در زمینه حاکمیت اروپایی را عملی سازد. بر اساس گزارش European Foreign Affairs Review، برنامه همکاری ساختاری دائمی‌ اتحادیه اروپا در زمینه یکپارچه سازی بازار دفاعی اتحادیه اروپا موفقیت‌هایی داشته است. علاوه بر این، دولت بایدن نیز حمایت خود را از پروژه PESCO نشان داده است؛ این امر نشان می‌دهد وی به‌اندازه دولت‌های قبلی ایالات متحده با تشکیل نیروی نظامی‌ یکپارچه اروپایی مخالف نیست.

تحولات دیگر می‌تواند ادغام نظامی‌ اروپا را بیش از پیش تقویت کند. پنج عضو اتحادیه اروپا (از جمله یکی از آن‌ها که عضو ناتو نیست) اصولاً متعهد شده‌اند که در آینده گروه‌های جنگی موجود اتحادیه اروپا یا واحدهای نظامی‌ چندملیتی برای ارائه واکنس سریع به بحران‌ها را به سرعت گسترش دهند. کمیسیون اروپا درباره ایجاد یک نیروی ۵ هزار نفره نظامی‌تا سال ۲۰۲۵ برای مداخله مشترک مطرح کرده است.

در کل به نظر می‌رسد نیروی محرکه‌ای وجود دارد که اگر دولت جدید آلمان بخواهد به تعهدات خود برای تقویت حاکمیت اروپا عمل کند، می‌تواند از آن استفاده کند. در حالی که شکاف‌های ائتلاف جدید آلمان بیشتر از قبل به این موضوع روی خوش نشان می‌دهد، پیشنهادهای جدیدی باید برای گروه‌های نبرد اتحادیه اروپا و تحولات در زمینه همگرایی نظامی‌ اروپا در نظر گرفته شود تا به عنوان گام‌هایی در جهت ایجاد ظرفیت نظامی‌برای اتحادیه اروپا تلقی شوند، اگرچه شاید نتوانند موجب تشکیل ارتش اتحادیه اروپا شوند.

ارتش اروپایی؛ ضروری اما خیلی دور

سئوالی که مطرح می‌شود این است که آیا ارتش اتحادیه اروپا در واقعیت دست یافتنی است؟

اگرچه در یک دهه گذشته، ایده تشکیل ارتش اروپایی بیش از هر زمان دیگری مورد توجه قرار گرفته است اما موانع گوناگونی برای آن وجود دارد. گذشته از مخالفت های صریح آمریکا، یکی از موانع بریتانیا بوده است. در انگلیس به عنوان یک عضو اتحادیه اروپا تنها ۳۶ درصد مردم موافق تشکیل این ارتش بودند و از زمان برگزیت، از اهمیت این امر حتی بیشتر کاسته شد. نکته قابل توجه این است که انگلستان با هزینه حدود ۶۰ میلیارد دلاری بزرگترین بودجه نظامی‌ اروپا را در سال ۲۰۲۰ داشت.

در سال ۲۰۱۸، صدراعظم آلمان در یک سخنرانی در پارلمان اتحادیه اروپا تصریح کرد «زمانی که می‌توانستیم به دیگران تکیه کنیم به پایان رسیده است». این سخن مرکل در دیدگاه‌های مکرون هم بازتاب داشت که می‌گفت اروپا دیگر نمی‌تواند برای تضمین دفاع از اروپا به ایالات متحده وابسته باشد.

مرکل تاکید داشت «ما باید روی یک چشم‌انداز برای ایجاد یک ارتش واقعی اروپایی کار کنیم». این سخن نیز نشان می‌دهد او چیزی جز یکپارچگی کامل نظامی‌ نمی‌خواهد. مکرون در مصاحبه‌ای با اکونومیست در سال ۲۰۱۹ گفت که «در حال حاضر در حال تجربه مرگ مغزی ناتو هستیم». تفسیر این سخن آن است که اگر دموکراسی‌های غربی می خواهند به دفاع از خود امیدوار باشند، باید چیزی جایگزین ناتو شود.

در میان اروپایی‌ها، به نظر می‌رسد طرح ارتش اروپایی به نسبت محبوب است. یک نظرسنجی یوروبارومتر در سال ۲۰۱۷ نشان داد که ۵۵ درصد از شهروندان اتحادیه اروپا طرفدار ایجاد ارتش این اتحادیه هستند. این میزان البته از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، با این حال، بالاترین سطح حمایت در هلند با ۷۴ درصد و کمترین سطح حمایت در سوئد با ۴۰ درصد بود. مهم این است که در اتحادیه اروپا هیچ اقدامی‌ بدون رضایت همه اعضا انجام نمی‌شود و هنوز بسیاری از رهبران کشورها در پذیرش چنین طرحی مردد هستند.

علاوه بر این ایالات متحده و در کل ناتو موضع پیچیده‌ای دارند. «ینس استولتنبرگ» دبیر کل ناتو تصریح کرد: ما باید از هر گونه تصوری که اروپا می‌تواند بدون ناتو مسائل را مدیریت کند، اجتناب کنیم.

به اعتقاد کارشناسان سیاسی و نظامی، جزئیات در مورد اینکه ارتش اتحادیه اروپا چه چیزی را می‌خواهد و بنابراین، چقدر موثر خواهد بود، بسیار اندک است. حتی اگر قرار باشد یک نوع ارتش در اتحادیه اروپا وجود داشته باشد، بحث‌ها و مذاکرات زیادی در مورد اینکه این ارتش باید چه شکلی داشته باشد اهمیت دارد.

تنها ۳ کشور اتحادیه اروپا به تعهدات ناتویی خود عمل کرده یا از آنها فراتر می‌روند. این نشان دهنده بی تعهدی نظامی‌در میان بیشتر کشورهای عضو اتحادیه اروپا است.               علاوه بر این بسیاری از اعضای ناتو بر این عقیده هستند که اروپا باید تا حدودی برای دفاع از خود به ایالات متحده متکی باشد. آنها به این واقعیت اشاره می‌کنند که ایالات متحده از نظر هزینه ای اولویت بسیار بیشتری برای ارتش و نیروی نظامی‌خود قائل است. همچنین بر اساس بررسی‌ها، تنها ۳ کشور اتحادیه اروپا به تعهدات ناتویی خود عمل کرده یا از آنها فراتر می‌روند. این نشان دهنده بی تعهدی نظامی‌در میان بیشتر کشورهای عضو اتحادیه اروپا است.

هنوز مسائل مهمی‌ وجود دارند که باید بر آن‌ها فائق آمد. عوامل دیگر عبارتند از اینکه اعضای اتحادیه اروپا تا چه اندازه به مشکلات مربوط به تأمین مالی و تدارکات در حوزه همگرایی نظامی‌ می‌پردازد و اینکه آیا دولت بایدن به حمایت از توسعه آن ادامه می‌دهد یا خیر.

آینده ادغام نظامی‌ اتحادیه اروپا شاید به انتخابات ریاست جمهوری فرانسه در سال ۲۰۲۲ نیز بستگی داشته باشد: اگر دولت ائتلافی جدید آلمان نتواند با رئیس جمهور همفکری مانند امانوئل ماکرون از فرانسه کار کند، این طرح‌ها به راحتی متوقف (یا اوضاع بدتر) می‌شوند. اگر نامزدهایی که نسبت به اقدامات اروپایی تردید دارند همچون اریک زمور یا مارین لوپن در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شوند، هر گونه پیشرفت در همگرایی نظامی‌اروپا غیرممکن خواهد شد.

ایده ایجاد ظرفیت نظامی‌اتحادیه اروپا احتمالا تا مدتی در آینده حامیان استقلال نظامی‌ اروپا را وسوسه خواهد کرد اما بحث در مورد آن کماکان ادامه خواهد داشت.

منابع

Is the EU about to build its own military capacity? Thanks to Germany, the jury’s still out.

https://www.france۲۴.com/en/europe/۲۰۲۱۰۹۰۲-proposals-for-an-eu-army-re-emerge-after-afghan-pullout-%E۲%۸۰%۹۳-but-many-remain-hard-to-convince

https://www.bloomberg.com/opinion/articles/۲۰۲۲-۰۱-۳۰/putin-ukraine-crisis-help-macron-make-the-case-for-a-european-army

https://meridian-magazine.com/is-an-eu-army-more-likely-now-than-ever/

https://foreignpolicy.com/۲۰۲۲/۰۲/۰۹/to-deter-russia-europe-needs-more-military-integration/