زنان در شکوفایی ادبیات جهاد و مقاومت چه نقشی ایفا کرده‌اند؟

جنگ تحمیلی بخش مهمی از حافظه‌ی تاریخی نسل ما را شکل داده است، این دوران‌ را می‌توان در آینه‌ی کتب نویسندگان زن دید و خواند؛ بی‌شک آن‌ها ناشنیده‌ترین خاطرات و روایات مستند دوران دفاع‌مقدس‌اند. استواری قامتِ قلمِ تاریخ‌‌نگارانِ زن پس از انقلاب، از عواطف ناب معنوی‌ای که متصل به حضور زنان در قیام عاشورا است و به‌ویژه از نقش حضرت زینب سلام‌الله‌علیها سرچشمه گرفته است.

بی‌شک تاریخ‌نگارانِ آینه‌دار با نشان‌دادن فداکاری زنان در پشت جبهه و حضورشان در شهرهای درگیر جنگ، توانسته‌اند الگو و تصویری از زنی موحد به همراه رفتارها و آرمان‌هایش را، از نسلی به نسل دیگر منتقل سازند.

پرداختن به حضور زنان در بطن جنگ تحمیلی به‌عنوان ضرورتی تاریخی و فرهنگی است و می‌تواند بخش عظیمی از روایات ناشنیده را آشکار و ثبت در تاریخ سازد. پیوند نویسندگان زن با ادبیات دفاع مقدس به دلیل وجود روایت‌های عظیمی از حضور پرشمار زنان در عقبه جنگ و حتی در مناطق جنگی بود. شرح‌حال این زنان به قلم زنان نویسنده‌ای که او نیز گاهی خود در آن حواد عظیم حضور داشت با اقبال بالای مخاطبان مواجه شده است. اما از این واقعیت نیز نباید چشم‌پوشی کرد که تعداد زنان جوان نویسنده‌‌ای که سال‌های جنگ را ندیده‌اند و در این حوزه‌ قلم می‌زنند بی‌نظیر است.

با مرور آثار تولید شده در ادبیات دفاع مقدس، می‌توان چهره و الگویی از زن انقلاب اسلامی را مشاهده کرد. ویژگی‌هایی که در دل قصه‌ها و شرح‌حال‌های آنان وجود دارد به خواننده نشان می‌هد که این زنان و زن انقلاب اسلامی چگونه زنی است. در ادامه برخی از این ویژگی‌ها مرور می‌شوند.

سرشار از عاطفه و احساس
با مطالعه‌ی برخی از آثار منتشرشده با واژه‌هایی مواجه می‌شویم که به فعالیت یا به زنانگی مربوط‌اند یا نشان از بار عاطفی و احساسی نویسندگان زن دارند؛ در سطور کتاب‌هایی که به قلم زنان نگاشته شده است به ویژه اگر راوی آن هم یک زن باشد به واژه‌هایی برمی‌خوریم که از لحاظ عاطفه و کلام مختص زنان هستند. تعابیر زنانه شامل دعای مادرانه، احساسات مادرانه، احساسات عاشقانه همسرها و تکیه کلام های زنانه از جمله این موارد هستند.

زنانه‌نوشتن از زنان
نگاه زنانه گاه می‌تواند توصیف لطیف‌تر و جزئی‌تری از صحنه را به نمایش بگذارد. متن زیر بخشی از کتاب دا است:
“جنازه یک دختر ده ساله بیش از همه زجرم می‌داد. معصومیت صورتش با آن لباس مندرسی که بر تن داشت، مرا که سعی کرده بودم برخود مسلط باشم به هم می‌ریخت.خوب به یاد دارم روسری اش باز شده و مو‌هایش به هرطرف پخش شده بود.لباس‌های کهنه پسرانه‌ای تنش بود که با نخ سبز پشمی ‌بافته شده بود… روسری از جنس حریر مصنوعی بود که زمینه سفید رنگش با پروانه ‌های رنگارنگی منقش شده بود.اما حالا پروانه ‌های روسری در خون دخترک دست و پا می‌زدند.”

این توصیف جزئی و دقیق و ریزبینانه، جز از نگاه زنانه برنمی‌آید. توصیف جزئیات، نگاه ظریف، آرایش فراوان کلمات و توجه به موضوعات خاص از ویژگی‌های نویسندگان زن است. این ویژگی‌ها به وضوح در کتاب‌هایی نظیر دا و دختر شینا که نویسنده هردو زن است به چشم می‌خورد.

خودباوری
یکی دیگر از عناصری که در نهضت تاریخ‌نگاری زنان انقلاب‌اسلامی مشاهده می‌شود، ویژگی خودباوری در میان این زنان است. در دوران دفاع‌مقدس نقش پشتیبانی روانی و عاطفی خانواده، بعد از رفتن همسران و فرزندان به جبهه، بر دوش زنان قرارگرفت. پیش از انقلاب نیز در دوران مبارزه با رژیم ستم‌شاهی، زنان به گواه حضرت امام خمینی رحمةالله‌علیه و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نقش نخستین و تعیین‌کننده‌ای در رقم خوردن انقلاب اسلامی داشتند. نمونه‌ی این خودباوری را می‌توان در کتاب‌هایی نظیر «روزهای بی‌آینه» خاطرات منیژه لشکری، همسر خلبان شهید‌حسین لشکری، به‌قلم گلستان جعفریان و کتاب «اینک شوکران» جلد اول، شهید منوچهر مدق به‌روایت همسر، به‌قلم مریم برادران مشاهده کرد.

مسئولیت‌پذیری هم‌زمان در چند نقش
یکی از ویژگی‌های مهمی که در شخصیت‌‌های زنان در کتب دفاع مقدس مشاهده می‌کنیم، پذیرفتن هم‌زمان چند نقش و مسئولیت بدون حذف هریک به نفع دیگری است. زنانی که ‌هم‌زمان هم مادر بودند و هم با توجه به تخصص و توانمندی‌های خود، در نقش‌هایی مانند پشتیبانی و پرستاری و امدادگری، به مجروحان یاری رساندند و به کارهایی دیگری مانند شست‌وشوی لباس رزمندگان و خدمت در مراکز پشتیبانی و تهیه غذا برای رزمندگان و تأمین تدارکات جبهه کمک کردند.

این کار و تلاش مختص بیرون از خانه‌ها نبود؛ بلکه زنان برای تأمین مخارج زندگی در برخی از شهرها، در نبود همسر یا دوشادوش مردان به مشاغل خانگی مثل خیاطی، پخت‌وپز، کشاورزی، دامداری و… روی آوردند. چنین شخصیت‌هایی را در کتاب «ساجی» به‌قلم بهناز ضرابی‌زاده می‌توان مشاهده کرد. ساجی کتابی است که از سال‌های کودکی نسرین باقرزاده در خرمشهر شروع شده و تا زمان جنگ در این شهر ادامه پیدا می‌کند. «از چنده‌لا تا جنگ»، خاطرات خانم شمسی سبحانی، به‌قلم گلستان جعفریان نیز کتاب دیگری است که نشانی از این زنان را می‌توان در آن یافت.

در بعضی از کتاب‌ها، به خاطراتی از قبیل غسل و تکفین شهدای زن نیز برمی‌خوریم. غسل و تکفین پیکرهای شهدا برای دختران جوانی که با صحنه‌های دل‌خراشی که در اثنای این کار پیش می‌آمد مواجه می‌شدند، درک دوچندانی را می‌طلبد.

یا شستن لباس‌های شهدا و مجروحین توسط زنان صحنه‌های بی‌نظیری رقم زد آن‌جا که در کتاب «حوض‌خون» زنی را می‌بینیم که بی‌خبر از شهادت فرزندش لباس فرزند شهیدش را می‌شوید و یا داستان دیگری از همین کتاب که زنانی را نشان می‌‌دهد که بر اثر شستن لباس‌های شیمایی شده در میدان جنگ، خود نیز مبتلا به اثرات شیمیایی شدند.

مسئولیت‌پذیری زنان در روزهای جنگ محدود به امورات جنگی نبود؛ آن‌ها در هر کاری که توان مشارکت داشتند حضور پیدا می‌کردند. کتاب «دختران اُ. پی. دی» خاطرات مینا کمایی و به‌قلم لیلا محمدی است. این کتاب سرگذشت مجاهدات‌های گروهی از دختران معروف به  O. P. D بود که در بسیج فعالیت می‌کردند و در ایام جنگ، براى امدادگرى و واکسیناسیون به روستاهاى اطراف آبادان مى‌‌رفتند.

غمخواران خانواده‌ شهدا
«احترام به خانواده‌ی شهدا» در صدر نوشته‌های زنان نمود ویژه‌ای دارد. زنانی که سکان‌دار اوضاع بحران‌زده‌ی شهرهای جنگی شدند، در بسیاری از مواقع سعی داشتند از خانواده‌های داغ‌دار و مصیبت‌زده حمایت و پشتیبانی کنند. شاید چون زنان، غمخوار بهتری برای زن همسر از دست داده یا فرزند از دست داده بودند. نمود این ویژگی را می‌توان در کتاب «تنها گریه کن» شرح‌حال اشرف‌سادات منتظری، مادر شهیدمحمد معماریان، یا در کتاب «خاتون و قوماندان» شرح‌حال ام‌البنین حسینی، همسر شهید علیرضا توسلی، مشاهده کرد.

قناعت
پدیده‌ی نامبارک جنگ در هرکجای دنیا که اتفاق بیفتد، خواه‌ناخواه افراد جامعه با کمبود انواع امکانات و مشکلات اقتصادی مواجه می‌شوند؛ در این حالت باز هم مدیریت زنانه است که خود را نشان می‌دهد؛ مثلاً نقش زن حین مواجه‌شدن با نبود موادغذایی و… در برابر فرزندانی که با گرسنگی یا حتی سرما و گرما دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

گاهی آن‌قدر شهر، محل‌هجوم حملات زمینی و هوایی دشمن بعثی قرار می‌گرفت که امکان نداشت کسی از خانه و پناهگاه‌هایی که در شهر تعبیه شده بود، بیرون بیاید. اکثر مغازه‌ها تعطیل می‌شد و این زن بود که باید با قناعتی مدبرانه، بر مشکلات چیره می‌گشت. این روحیه مدبرانه را می‌توان در کتاب «ما هم جنگیدیم» به‌قلم نرجس توکلی‌لشکاجانی مشاهد کرد. زنانی که با مدیریت بانویی به نام شمسی‌، اتفاق زیبایی را در پشتیبانی از جنگ تحمیلی رقم زدند و در اوج قناعت، گام‌های استواری در جهت کمک‌رسانی و پشتیبانی برداشتند.

ملاک‌‌های خدایی در انتخاب همسر
یکی دیگر از صحنه‌های زیبای عرصه دفاع مقدس، ملاک‌های خدایی برای انتخاب همسر بود که در آثار منتشرشده‌ی متعددی قابل مشاهده است. دخترانی که شرط رزمنده بودن را در کنار سایر ملاک‌های انتخاب همسر قرار می‌دادند تا از این رهگذر از جهادعظیم آن روزگار سهمی برده باشند.

در این بین نباید از یاد زنانی غافل شد که از روی اختیار، همسر یک جانباز شیمیایی یا قطع نخاع و… می‌شدند. این زنان با فداکاری مسیری سخت، اما خداپسندانه را برای خویش برگزیدند. کتاب «عشق هرگز نمی‌میرد» به‌قلم مونا اسکندری، زنی را به تصویر می‌کشد که نماد صبر و وفاداری است. زندگی در کنار همسری که از ۲۲سالگی همواره در جبهه‌ها حضور داشته است و در این مسیر دو پایش را از دست داده و شیمیایی و جانباز شده بود.

سخت نگرفتن ازدواج و آسان گرفتن مهریه نیز ویژگی مشترک زنانی است که در آثار دفاع مقدس به کرات می‌توان آن چهره آنان را مشاهده کرد. دفاع‌مقدس بهترین فرصت‌ را برای نشان‌دادن ارزش‌های مطلوب و ارائه‌ی معیارهای والا جهت رشد و بالندگی جامعه فراهم ساخت. ارزش‌هایی که اجباری نبودند؛ بلکه به‌واسطه‌ی اعتقادات و مقدس‌شمردن دفاع به وجود آمدند و زندگی را به‌سمت معنویات هدایت کردند. درک اوضاع اقتصادی و چشم‌پوشی از تجملات و ساده‌زیستی، مهم‌ترین عنصر زندگی دونفره را تشکیل می‌داد. والاترین الگوی رفتاری زنان در این دوران، سبک زندگی حضرت صدیقه کبری سلام‌الله‌علیها بود. کتاب «دامادی خوبان» به‌قلم مریم عرفانیان نوروززاده، درباره‌ی زندگی مشترک به‌سبک شهدا به‌رشته‌ی تحریر درآمده است.
 
صبور
شاید بتوان گفت صبر پررنگ‌ترین ویژگی شخصیت زنانی است که در کتب دفاع مقدس با آنان روبه‌رو می‌شویم. دفاع مقدس و نبود همسر یا فرزند، روحیه‌ی جهادی زنان را در نبود عزیزانشان افزایش داد؛ به‌طوری که زن در نبود همسری که هر لحظه امکان شهادتش وجود داشت، به امورات خانه‌، نگه‌داری از فرزند، مشارکت در کارهای داوطلبانه‌ی پشت جبهه و… می‌پرداخت، بی‌آنکه نبودن همسر عزیزش را حس کند؛ البته استثناهایی هم دراین‌باره وجود داشت و دلتنگی‌هایی که حق زن در فوران مشکلات بود و در زندگی زنی دور از همسر پیش می‌آمد.

هرچند زنان در نقش همسر رزمنده‌ خوش درخشیدند و خود را با اوضاع جنگ وفق دادند؛ اما از این نکته نباید به‌سادگی گذشت که همسر رزمنده بودن، مشکلات فراوانی را برای زنان به وجود آورد که در شهرهای جنگ‌زده، بی‌یاور رها شده بودند، مانند کتاب «دختر شینا» به‌قلم بهناز ضرابی‌زاده که به ابعاد مختلف زندگی قدم‌خیر ‌محمدی، همسر شهیدستار محمدی، پرداخته است. زنی که جای خالی همسر رزمنده‌اش در زندگی بسیار حس می‌شود و بار دلتنگی و وظایف و مسئولیت‌های خانه همگی بر دوش او سوار شده است اما قدم‌خیر میان بی‌تابی و ایستادگی و صبر، دومی را انتخاب می‌کند که این این انتخاب در خط به خط شرح‌حال او در کتابش پیداست.

روحیه‌ی شهادت‌طلبی
امام خمینی(ره) در وصف ایثار و تجلی روحیه‌ی شهادت‌طلبی زنان در دفاع‌مقدس فرمودند: «زن‌ها به من می‌گویند شما دعا کنید که ما شهید بشویم. بعضی زن‌ها می‌آمدند اینجا، می‌گفتند که شما اجازه بدهید ما برویم کردستان در آنجا بجنگیم و من گفتم نه، صلاح نیست…؛ این یک تحولی بود که در صدر اسلام بین مسلمین حاصل شده بود که شهادت را برای خودشان فوز می‌دانستند.»(۱)

روحیه شهادت‌طلبی یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که در شخصیت‌ بسیاری از زنان کتاب‌های دفاع مقدس می‌توان مشاهده کرد. «عصمت ذکرهایی می‌خواند. سرم را بالا گرفتم و با تعجب گفتم: چی می‌خونی؟ گفت: دعای شهادت گفتم: چرا شهادت؟ گفت: یعنی لیاقت دارم زیر این چادر شهید بشم؟». این بخشی از شرح‌حال شهیدعصمت پورانوری در کتابی با نام خود او «عصمت» است که نشان از وجود روحیه شهادت‌طلبی در زن انقلاب‌اسلامی دارد.
 
ویژگی‌هایی که در بالا مرور شد، تنها بخشی از نقاط درخشان هویت زن انقلاب اسلامی است که در روزهای جنگ تحمیلی شکوفا شد و به تعبیر رهبر انقلاب نقش‌های زیبایی بر صفحه پُر کار و اعجازگونه دفاع مقدس رقم زد.