درنگی در جایگاه امامزادگان و تاثیر آن در توسعه فرهنگ زیارت

مقدمه

انسان به طور فطری دوستدار محبت است. از این رو، به افراد خاصی علاقه مند می شود و به آنها عشق می ورزد. گاه این عشق و علاقه، در نبود آن افراد نیز از بین نمی رود و به صورت های گوناگون مانند حفظ آثار و مکتوبات و حفظ مکان زندگی نمایان می شود. زیارت فیزیکی از جلوه های عشق و محبت انسان به دیگران است. این گونه بزرگ داشت ها و ارادت ها همه در فطرت کمال جویی انسان ریشه دارد. زیارت، یکی از مهم ترین آموزه های معنوی اسلام است که در فرهنگ اسلام بویژه تشیع، جلوه ای خاص یافته است. زیارت اماکن متبرکه نشان از ارادت و احترام ویژه زائر در حق آنان و بهره گیری از فیوضات معنوی آن بزرگواران است؛ زیرا بار سفر بستن و تحمل سختی ها و گرفتاری های سفر نشان می دهد عشق و محبت خالصانه، وجود زائر را فراگرفته و او را مشتاق زیارت انسانی کامل کرده است. فلسفه زیارت، عشق و ارادت انسان، در مقام موجودی کمال جو، همراه با کسب فیض از محضر فرد زیارت شونده است. از جمله آثار و برکات زیارت قبور اهل بیت (علیهم السلام) و اولیاء الهی، آشنایی بیشتر با صاحبان آن بقعه های مطهر است. زائر با شناختی اجمالی از آن ذوات مقدس و منور الهی به زیارت مشرف می شود و با انجام مراسم زیارت و ورود در آن روضه های مبارک، شناخت تازه ای از آنها پیدا می کند؛ به ویژه اگر زیارت نامه های مخصوص و مأثور را نیز قرائت کند، با جایگاه اصلی و مقام رفیع و شایسته آنان آشنا می شود و بر ارزش وجودی خود اضافه می کند؛ زیرا بخش عمده و اهرم اصلی دور افتادن گروهی از مردم از اهل بیت (علیهم السلام) همین عدم شناخت صحیح از آن عزیزان خداست.

با این حال مزار حجت های الهی همیشه در دسترس انسان نیست، از این رو میل درونی، انسان را وا می دارد که این شوق درونی را با واسطه ابراز کند و این واسطه ها همان امامزادگان هستند که فرزندان یا نوادگان امامان معصوم (علیهم اسلام) می باشند. زیارت قبور امامزادگان خود به خود منجر به شکل گیری فرهنگی اسلامی در سایه سار قبور مطهر و منور ایشان شده است. زیارت قبور انبیاء و اولیای الهی نمادی از احساس محبت درونی انسان و تعلق خاطر او می باشد؛ زیرا که در نهاد زیارت، بزرگداشت و احترام نهفته است و این وابستگی قلبی و محبت و علاقه زائر است که وی را به سوی زیارت می کشاند.

درباره امامزادگان تحقیقات بسیاری انجام شده که حاصل آن چندین مقاله و کتاب است که از آن میان می توان به پژوهش های زیر اشاره کرد: مقاله ای با عنوان «بررسی جایگاه زیارت امامزادگان در مهندسی فرهنگی » نگاشته سرکار خانم نرجس امینی و نیز پژوهشی با عنوان «فلسفه زیارت امامزادگان و نقش آن در جامعه دینی » نوشته سرکار خانم منیژه ناصح ستوده. در پژوهش حاضر با مفروض گرفتن جایگاه والای زیارت امامزادگان در نگاه قرآن و احادیث اهل بیت، تلاش می شود جایگاه زیارت امامزادگان و تأثیرات فرهنگی آن، در دو بعد فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار دهد.

بحث و بررسی

۱- مفهوم شناسی

۱-۱- مفهوم زیارت

واژه زیارت از زور گرفته شده است، ابن فارس می نویسد: «الزاء و الواو و الراء، أصل واحد یدّل علی المیل و العدول؛ زیارت از ریشه «زَور» است. اصل این واژه به معنای میل و عدول از چیزی است». (ابن فارس، 1429: 3، 36) حال زایر نیز از همین مقوله است؛ چرا که وقتی فردی به زیارت فرد دیگری می رود، تمایل به سوی او یافته و از دیگران عدول می کند و زایر یعنی کسی که به یک طرف میل پیدا می کند و از ماسوای آن عدول می کند. (میلانی، 1392: 1، 29)

فیومی نیز در تعریف واژه زیارت می نویسد: «زارَه زیارهً و زواراً: قَصدَهُ. .. و الزِّیارَهُ فی العرفِ قَصدُ المزور اکراما له و استئناساً بهِ؛ زیارت به معنی قصد دیار کسی نمودن و درعرف به معنی کسی را قصد کردن و به دیدار شخصی شتافتن به منظور اکرام و بزرگداشت او و انس و الفت گرفتن به او است.» (فیومی، 1405: 354) «زور »، به قسمت بالای سینه گفته می شود. (ابن منظور، 1414: ذیل واژه زور) طریحی می نویسد: «در دعایی آمده است: اللهم اجعلنی من زوارک؛ خدایا، مرا از زائران خود قرار بده.» (طریحی، 1408: 2، 304) خدای تعالی جسم نیست تا مکانی خاص و جهتی معین داشته باشد. پس معنای این دعا چنین است: خدایا، مرا چنان قرار بده که فقط به تو تمایل و توجه داشته باشم. وقتی انسان به خدا تمایل نمود، در واقع از ماسوای حضرت باری تعالی اعراض و عدول کرده است و از کسانی شده که به آن درگاه باشکوه پناه آورده، از او یاری طلبیده و کاری با ماسوای او ندارد. (میلانی، 1392: ۱، 30)

صاحب مجمع الحرین در ادامه می نویسد: «در حدیث آمده است: من فعل کذا فقد زار الله فی عرشه؛ هرکس فلان عمل را انجام دهد، خدا را در عرش خودش زیارت کرده است.» (طریحی، 1408: 2، 304) یعنی خدا را قصد کرده و به او تمایل نموده و از ماسوای خدا عدول و اعراض کرده است؛ به بیان دیگر اثر این عمل چنین است که خدای تعالی این شخص را به خود اختصاص می دهد، تمایل او را به سوی خودش قرار داده و او را از ماسوای خود منقطع می نماید. راغب اصفهانی نیز در مفردات آورده است، «زُورٍ: الزَّوَّارُ اعلی الصَّدْرِ وَ زُرْتَ فُلَاناً تلقیته بزوری أَوْ قَصَدْتُ زَوْرَهُ نَحْوَ وَجَّهْتَهُ؛ زور به بالای سینه می گویند و فلانی را زیارت کردم، یعنی با بالای سینه ام او را ملاقات کردم یا اینکه قصد نمودم بالای سینه او را (یعنی او را ببینم چرا که انسان همیشه سر و بالای سینه مخاطب و زائر را زیارت می کند و به پای طرف کاری ندارد) هنگامی که به سویش توجه نمودم.» (راغب اصفهانی، 1412: ذیل واژه زور؛ حسینی، بی تا: 7) در ریشه این واژه مفهوم میل و گرایش نهفته است؛ گویی زیارت کننده از دیگران روی گردانده و به سوی زیارت شونده تمایل پیدا کرده است و نیز در معنای زیارت، قصد اکرام زیارت شونده و انس گرفتن با او نیز نهفته است. (هاشمی رفسنجانی، 1389: 15، 439) جوادی آملی می نویسد: «زیارت از ریشه زور است. اصل این واژه به معنای میل و عدول از چیزی است و دروغ را از آن جهت، زُور گفته اند که مایل و منحرف از راه حق می گردد.» (جوادی آملی، 1382: 1، 23) در جایی دیگر نیز زیارت را عبارت از تمایل آورده؛ خواه از دور باشد یا از نزدیک و خواه با گرایش قلبی و قصد هم همراه باشد یا نه و اعم از اینکه با اکرام و تعظیم مزور همراه باشد یا نه؛ از این رو در مورد میل و گرایشِ عنصری مادی همانند خورشید که هیچ یک از خصایص فوق در آن نیست، نیز در قرآن کریم از واژه «زَور »، که به معنای میل کردن است، استفاده شده است. در قصه اصحاب کهف آمده است که خورشید هنگام طلوع، از جانب راست اصحاب کهف عبور می کرد و هنگام غروب، از ناحیه چپ افول داشت و این عامل سلامت و صحت آنان می شد: «و آفتاب را می بینی که چون بر می آید، از غارشان به سمت راست مایل است و چون فرو می رود، از سمت چپ دامن بر می چیند. (کهف/17)» (جوادی آملی، 1382: 19)

۱-۲- زیارت در اصطلاح دینی

اصطلاح زیارت در آموزه های اسلامی، توجه و تمایلی است که علاوه بر میل و حرکت حسّی، قلب هم به آن گرایش پیدا کرده و نسبت به مزور هم با اکرام و تعظیم قلبی و انس روحی همراه می باشد؛ چنان که در دعای «اَللّهُمَّ اجْعَلنِی مِن زّوّارِک» (مجلسی، 1403: 81، 377) آمده و به معنای قصدکنندگان به سوی او و پناه آورندگان به درگاهش تفسیر شده است. بدیهی است که چنین معنا و حقیقتی حضور واقعی و اصیل زائر در نزد مزور را به همراه دارد و از این رو اگر زیارت به «حضور زائر در نزد مزور» معنا شد، این تعریف به لازم معناست؛ البته لازم بین و حتمی آن معنا. (جوادی، 1385: 2120) بنابراین، زیارت واقعیتی اصیل است و هرگز یک پندار خیالی و تهی از واقعیت نیست و اساساً همین نگاه هستی شناسانه به معنا و حقیقت زیارت است که راه درستِ فهم چیستی زیارت و ماهیت پیچیده آن را هموار می کند؛ زیرا گرچه معنای شرح الاسمی زیارت آسان و گفتن آن روان است، لیکن معنای حقیقی آن با حقایق و معارفی همراه است که باید به تدریج آنها را آموخت؛ زیرا به صورت یک قاعده کلی هر حقیقتی که میزان تأثیر کمّی و کیفی آن گسترده و عمیق باشد، ضرورتاً از معنا و لبّ بیشتری برخوردار است و زیارت از این مقوله است. (جوادی، 1385: 21)

۱-۳- مفهوم امامزاده

امامزاده در لغت به معنای فرزند یا نوه یکی از امامان (عمید، 1378: 1، 229) در اصطلاح از نظر ذکر احوال و اراده محل، به «مدفن و مزار متبرک آنان و بزرگان سادات که در سراسر شهرها و روستاهای ایران پراکنده است »، اطلاق می گردد.(صدر حاج سید جوادی، 1379: 2، 392) عباراتی که برای تعریف امامزاده هستند و در هر لغت نامه ای می توان یافت از این قبیل می باشند. امامزادگان سادات شیعه علوی بودند که تا پایان خلافت عباسی در نبرد با ستمِ خلافت و سلطنت برای دست یافتن به عدالت و دفاع از حق مردم به شهادت می رسیده اند و سپس در بین اعتقاد و ارادت مردم جای می یافتند. » (افتخارزاده، 1373: 33) و از این رو مزار امامزادگان همواره بهترین جایگاه درخشش ایمان و صعود مردم به قله حق بوده است. محدث قمی در رابطه با امامزادگان می نویسد: «امامزادگان عظام و شاهزادگان عالی مقام که قبورشان محل فیوضات و برکات و موضع نزول رحمت و عنایت الهیه است، ملاذ درماندگان و ملجاء واماندگان و پناه مظلومان که از بسیاری از آنان کرامات مشاهده شده، لکن پوشیده نماند امامزاده ای که انسان با اطمینان خاطر برای درک فیوضات و کشف کربات برای زیارتش بار سفر ببندند، باید اول دو مطلب را درست کرده آن گاه قصد زیارت کنند: اول اینکه جلالت قدر صاحب آن مرقد را علاوه بر شرافت، نسب او از کتاب های احادیث و انساب و تواریخ بداند. دوم معلوم بودن قبر آن بزرگوار و صحت نسب قبر به او که جمع بین این دو بسیار کم است.» (صحفی، 1378: 56)

۱-۴- مفهوم واژه فرهنگ

فرهنگ واژه ای فارسی و در فرهنگ لغات دارای معانی متعددی می باشد که مرکب از دو جزء «فر» و «هنگ» است. فر به معنای شکوه و عظمت است و اگر به عنوان پیشوند به کار رود، به معنای جلو، بالا، پیش و بیرون است و هنگ از ریشه اوستایی سنگ به معنای کشیدن، سنگینی و وقار است. این واژه مرکب دارای معانی متعددی می باشد؛ مانند علم و دانش و ادب. (دهخدا، 1377: ذیل واژه فرهنگ) تربیت، معرفت، مجموعه آداب و رسوم و آثار علمی و ادبی یک ملت، (معین، 1371: 2، 2538) نیکویی پرورش، بزرگی، فضیلت، شکوهمندی، هنر، حکمت، عقل، شاخ درختی که در یک زمین خوابانند و بر آن خاک ریزند، آموزش و پرورش. (نفیسی، بی تا: 4، 2557) با توجه به اینکه کلمه «فرهنگ» به جای کلمۀ (Culture) به کار می رود، لازم است قبل از بیان تعریف اصطلاحی فرهنگ، به واژه (Culture) اشاره شود. واژۀ (Culture) از زبان کلاسیک و شاید پیش از کلاسیک لاتین ریشه گرفته که به معنای کشت و کار یا پرورش بوده است. مفهوم (Culture) دیرگاهی نیست که در مورد جوامع بشری و تاریخ به کار گرفته شده و احتمالاً در سال 1750م نخستین بار در زبان آلمانی به این معنا به کار رفته است. بدین سان اصطلاح (Culture) از آغاز، اندیشۀ بهگشت و پیشرفت به سوی کمال را به دقت در بر داشته و هنوز نیز این معنا را در کاربردهای بسیار، چه عامیانه و چه روشنفکرانه، حفظ کرده است. (آشوری، 1357: 2628) استاد جعفری تعریفی جامع برای فرهنگ بیان می کنند: «فرهنگ عبارت است از کیفیت یا شیوه بایسته و شایسته برای آن دسته از فعالیت های حیات مادی و معنوی انسان ها که مستند به طرز تعقل سلیم و احساسات تصعیدشده آنان در حیات معقول تکاملی باشد.» (جعفری، 1373: 2) علی رغم تعاریف متعدد و متنوع که از فرهنگ ارائه شده است و بدون پرداختن به اختلافات پایان ناپذیر نظریه پردازان و جامعه شناسان درباره مفهوم فرهنگ می توان تعریفی را بیان کرد که تقریباً تمامی کسانی که به این مفهوم پرداخته اند، بر آن توافق دارند: «فرهنگ مجموعه ای از پیشنهادها، گرایش ها و رفتارهای مادی و معنوی افراد یک جامعه است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.» (نوید، 1374: 14)

۲- جایگاه زیارت در اسلام

۲-۱- زیارت در قرآن

۱ ﴿یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسیلَةَ وَ جاهِدُوا فی سَبیلِهِ لَعلَّکُمْ تفْلِحُونَ﴾؛ ای اهل ایمان، از خدا پروا کنید و دست آویز و وسیله ای [از ایمان، عمل صالح و آبروی مقرّبان درگاهش] برای تقرّب به سوی او بجویید و در راه او جهاد کنید تا رستگار شوید. (مائده/35) شفیع قراردادن و طلب کردن از شخصیت های بزرگ امری عقلی و فطری است. زائر بر اساس همین حالت طبیعی که در نهان اوست، مظاهر رحمت الهی را به عنوان شفعا و وسائط، دربارگاه قدس الهی قرار می دهد. شفیع قرار دادن مقربین الهی و اولیاء، هیچ گونه منع عقلی و نقلی ندارد، بلکه بر اساس این آیه به مومنان دستور داده شده به این کار مبادرت کنند. (طباطبایی، 1397: 3، 28)

۲-۲- فضیلت زیارت در روایات

در روایات اهل بیت (علیهم السلام) با مضامین مختلف به زیارت قبور امامان معصوم اشاره شده است که بخشی از آن کلی و مربوط به همه ائمه و بعضی از آن مخصوص یک یا چند امام معصوم است. از این روایات می توان این گونه برداشت کرد که اگر انسان بخواهد به عهد خود در مقابل ائمه وفا کند، باید به زیارت مزارشان رود و چنانچه کسی با میل و رغبت قلبی به این زیارت برود و برحق بودن آنان را تصدیق نماید، در روز قیامت مشمول شفاعت آنان واقع می شود. (مجلسی، 1403: 97، 116) همان طور که در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می خوانیم: «کسی که من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت به زیارت و دیدار او خواهم رفت و از هراس ها و وحشت های آن نجاتش خواهم داد.» (حرعاملی، بی تا: 14، 332) در روایت دیگری امام صادق از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل می کنند که خطاب به حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «خداوند قبر تو و قبور فرزندان تو را بقعه هایی از بقاع بهشت قرار داده، به گونه ای که با تحمل انواع آزارها و مشکلات، قبور شما را تعمیر می کنند و فراوان به زیارت آن قبور می روند؛ همه اینها به نیت تقرب به خدا و به جهت علاقه شدیدی است که به من دارند. اینان مخصوص شفاعت من و وارد بر حوض کوثر من و فردای قیامت، زوّار من در بهشت خواهند بود. یا علی، کسی که قبورتان را مرمت کند و با آن پیمان ببندد، گویا سلیمان بن داود را در بیت المقدس یاری کرده است و کسی که قبورتان را زیارت کند، ثواب حج به او داده می شود و به گونه ای از گناهانش خارج می شود که گویا تازه از مادر متولد شده. پس بر تو و دوستان و محبان بشارت باد به نعمت هایی که هیچ چشمی آن را ندیده و هیچ گوشی آن را نشنیده و بر قلب هیچ بشر خطور نکرده است. ..» (طوسی، 1410: 6، 450) در روایتی دیگر نیز از پیامبر گرامی آمده که از شهادت اهل بیتش خبر داد و وقتی فرزندش حسین (علیه السلام) از زائرین قبور آنها سؤال می کند، ایشان در جواب می فرماید: «آنان طوایفی از امت من هستند که شما را زیارت می کنند و از آن برکت می جویند و شایسته است بر من که در روز قیامت به سراغشان بروم تا از مشکلات آن روز و از گناهان رهایشان سازم و خداوند آنان را در بهشت جای دهد.» (مجلسی، 1403: 97، 118) در جایی دیگر نیز از امام کاظم (علیه السلام) درباره بافضیلت ترین زیارت سؤال می شود و حضرت می فرماید: «زیارت و دوستی اولین ما، زیارت و دوستی آخرین ماست و زیارت و ولایت آخرین ما زیارت و ولایت اولین ماست (و فرقی بین ما وجود ندارد) و هرکسی حاجتی از یکی از اولیای ما را برآورده کند، گویا حاجت همه ما را برآورده ساخته است. ..» (مجلسی، 1403: 97، 1۲۰) از این روایات به خوبی می توان فضیلت زیارت و رفتن به قبور ائمه و اولیای دین را درک کرد.

۲-۳- ارکان و ماهیت زیارت

زیارت از سه رکن تشکیل شده است: زائر؛ یعنی شخصی که میل و گرایش به چیزی یا کسی دارد. مزور؛ یعنی شخص یا چیزی که میل به سوی اوست. و خصیصه ای درونی به نام گرایش قلبی که با تعظیم و تکریم و احترام گذاشتن و انس گرفتن با مزور همراه است. پرواضح است که هر چه ارکان سه گانه فوق از بنیان و اساس محکم تری برخوردار باشد، حقیقت زیارت و آثار آن نیز عینی تر و ظاهرتر خواهد بود؛ به عبارت دیگر، اگر زائر از معرفت و ایمان و کمالات وجودی والاتری برخوردار باشد و همچنین اگر مزور شخصیتی ربّانی و مؤثر در نظام هستی باشد یا اگر تصمیم و قصد با کمال معرفت و جدیت و اراده جزمی همراه باشد، قطعاً جلوه کامل تری از زیارت عرضه می شود و حتماً تأتیرات چشمگیر و گسترده ای خواهد داشت و برعکس، هرچه این ارکان سه گانه به ضعف و سستی گراید و از توان و صلابت لازم برخوردار نباشد، معنا و حقیقت زیارت و آثار آن نیز ضعیف و سست خواهد بود. (واعظ جوادی، 1385: 21)

۲-۳-۱- زیارت؛ ارتباط قلبی

در دین مبنین اسلام پس از توحید و رسالت بر هیچ عملی به اندازه ارتباط و اتصال و دوستی با اهل بیت (علیهم السلام) تأکید و اصرار نشده؛ چنان که هیچ عداوت و دشمنی هم در مقیاس الهی بیش از خصومت و خشونت نسبت به سفرای باری تعالی و اوصیای آنها نبوده است. زیارت تفسیر این ارتباط و تبیین و تحقق آن اتصال است و به همان میزانی که ایجاد آن اتصال و تحکیم آن رابطه در هندسه معرفتی اسلام ضروری و مهم است، زیارت هم از راه های عملی و راه تحقق آن رابطه است که ضروری و مهم خواهد بود و از این رو همان طور که ایجاد و تحکیم این رابطه موجب خردمندی در دنیاست: ﴿إنَّما یتَذَکرُ اُولُوا الاَلْبابِ﴾ سبب نیک بختی در آخرت نیز هست: ﴿لَهُمْ عقْبَی الدّارِ﴾ (واعظ جوادی، 1385: 44) مقوله زیارت هم از این قانون عام مستثنی نیست و هدف غایی زائر در زیارت نیز، خدا و تقرّب به ساحت الوهی است. مراد از هدف بودن خداوند در زیارت و تقرّب به سوی حضرت حق همانا تخلّق به اخلاق الهی و تحصیل کمالات ربوبی است: «تَخَلَّقُوا بِأَخلاقِ الله. » (مجلسی، 1403: 58، 129) مزور حقیقی خداوند متعال است و هدف زیارت، زنده شدن فضایل و خصلت های والای آن مزور در زائر و دوری جستن و برائت از بدها و بدی هاست؛ از این رو تمامی فعالیت های عبادی که به انسان جهت الهی می دهد، خود زیارت الله است. (واعظ جوادی، 1385: 75) از جمله مواردی که در زیارت ها و حتی هنگام قرائت اذن دخول توجه خاصی دارد، بیان زنده بودن و توجه ایشان به زائر است؛ چنان که در بعضی زیارت نامه ها می خوانیم: «أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یرَوْنَ مقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلامِی وَ یَرُدُّونَ سَلامِی. .. اللَّهُمَّ إِنِّی أَعتَقِدُ حرْمَةَ صاحِبِ هَذَا الْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ فِی غَیْبَتِهِ کَمَا أَعتَقِدُهَا فی حَضْرَتِهِ (واعظ جوادی، 1385: 37) این به سبب آن است که ائمه اطهار (علیهم السلام) انسان هایی هستند که از درجه وجودی خاصی برخوردار می باشند.

۲-۳-۲- زیارت؛ محبت و شیدایی

زیارت نشانی از شوق و اشتیاق درونی زائر و نیز نمودی از محبت و شیدایی اوست؛ زیرا در درون زیارت، اکرام و انس گیری نهفته است. بدیهی است که این ارتباط قلبی و محبت اوست که زائر را به زیارت می کشاند. خداوند دوستی پیامبر و خاندانش را اجر رسالت قرار داده است: ﴿قل لا أسئَلُکُم عَلَیهِ اجراً الاَّ المَوَدَّه فِی القُربی﴾ (شوری/23) بنابراین زائر با حضور در مزار اهل بیت (علیهم السلام) به این ندا پاسخ می گوید. برای شخص عاشق نه تنها خود محبوب، بلکه هر چیزی که رنگ تعلّق و رایحه انتساب به او را دارد، مطلوب و جاذبه دار است؛ لذا فرد عاشق خدا، دوستدار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام)، همواره مشتاق زیارت خانه خدا، مزار، مرقد و شهر و دیار اولیای او نیز می باشد. علاّمه امینی نیز در این باره می نویسد: «اگر مدینه منوّره، حرم محترم الهی شمرده شده و در سنت نبوی، برای مدینه و خاکش و اهلش و مدفونان آنجا، ارزش های فراوان بیان شده است، به سبب همان انتساب به خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و بر مبنای همین اصل، هر چیز دیگری هم که نوعی تعلّق و انتساب به پیامبران، اوصیاء، اولیای الهی، صدیقین و شهدا و افراد مؤمن دارد، ارزش پیدا می کند و شرافت می یابد.» (پورامینی، 1393: 2122)

۲-۳-۳- زیارت؛ تجدید پیمان با معصومان

زیارت، بیعت دوباره زائر با امام است که در متون زیارتی بر این نکته تصریح شده و زائر، خدا و امام را به گواهی می گیرد که به این عهد وفا کرده است؛ به این معنا که همه شیعیان ابتدا با امام خود بیعتی پایدار بسته اند و وقتی به زیارت آنان مشرف می شوند، این بیعت را یادآوری می کنند و تأکید دارند که بر آن پای بند هستند. در زیارتی که مرحوم کلینی، از امام هادی (علیه السلام) نقل کرده است، در زیارت سیدالشهدا (علیه السلام)، پس از سلام و درود بر آن حضرت، دستور می دهد که نام یکایک ائمه را یاد کن و بگو: «اَشهَدُ انّکم حُجَجُ الله. .. اکتُبْ لی عِندَک میثاقاً وَ عَهْداً إِنِّی اَتَیتُک مُجَدِدّاً المیثاقَ، فَاشْهَدْ لی عِنْدَ رَبِّک.» سید رضی نیز در دستورالعملی که درباره زیارت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) دارد، با استفاده از همین نکته می گوید: پس از زیارت آن حضرت می گویی: «خدایا، این زیارت را نزد خودت بیعتی پسندیده و پیمانی استوار قرار بده؛ پیمانی که حیات و مماتم، زندگی و مرگم بر این پیمان و در وفاداری به آن باشد و بر همین میثاق هم مرا در قیامت برانگیزی.» (مجلسی، 1403: 97، 162) در زیارت نامه ها، این فرازها، مسلمانان را در پیوندی معنوی و ارتباطی عمیق با اولیای دین قرار می دهد و یک زائر، احساس می کند که در مسیر حرکت ائمه و خط جهادی امام حسین (علیه السلام) است. این بیعت، تنها یک تکریم یا احترام گزاری ظاهری نیست، بلکه مسئولیت سنگینی را به گردن می نهد، که حدّ و مرز و قلمرو آن، تا دامنه قیامت هم کشیده می شود. وقتی ائمه دین، امام جهاد و اسوه شهادت اند، زیارتی هم که پیمان با این پیشوایان مجاهد و شهید باشد، حضور در میدان مبارزه و درگیری و فداکاری را می طلبد و این، جز در سایه اعلام آمادگی از سوی زائر، برای جانبازی در این راه، میسر نیست. به همین جهت، عنصر «شهادت طلبی» را که در پی همین نکات مطرح است، نباید از نظر دور داشت.

۲-۳-۴- زیارت؛ پرورش دهنده روح و روان انسان

حضور مردم در اماکن زیارتی تأثیر بسیاری در آبادی و عمران آن مناطق دارد. از همین رو این عمل زائر را که موجب آبادی آن مکان می شود، عمره نامیده اند. صاحب جواهر در ابتدای کتاب العمرة در تعریف عمره می فرماید: «و هی لغة الزیارة أخذاً من العمارة، لأنّ الزائر یعمر المکان بزیارته.» (طریحی، 1408: 1، 304) یکی از خواص زیارت برطرف کردن افسردگی ها و استرس ها و مشکلات روحی زائر است. زائر امام را پناه خود و بزرگ ترین شفیع به درگاه خداوند می داند. بنابراین با کمال خلوص و یکرنگی، اسرار و مشکلات خودش را با امام در میان می گذارد و معتقد است که او یک شفیع مقرب در درگاه خداست، لذا در مقابل او گریه می کند، اسراری را که از نزدیک ترین کسانِ خودش می پوشاند، در مقابل امام می گوید و این مسائل تأثیر کلی در رفع افسردگی ها دارد، نیرو و نشاط را افزایش می دهد و اعصاب او را آرامش می بخشد.

۳- انواع زیارت

۳-۱- زیارت ائمه

روایت های فراوانی از ائمه به ما رسیده که استحباب زیارت اهل قبور، مخصوصاً زیارت ائمه اطهار (علیهم السّلام)، را می رساند و از وظایف شرعی هر فرد مؤمن می داند که به زیارت این اولیای الهی اهتمام داشته باشد؛ چنان که در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «مَنْ زَارَ قبری بَعْدَ مَوْتَی کانَ کمَنْ هَاجَرَ الَی فِی حیاتی فَان لَمْ تَسْتَطِیعُوا فَابْعَثُوا الَی بِالسَّلَامِ فانه یبلغنی؛ هر کس قبر مرا بعد از مردنم زیارت کند، مانند کسی است که به جانب من در زندگیم هجرت کرده باشد. پس اگر نمی توانید به زیارت من بیایید، به طرف من سلام بفرستید که به من می رسد.» (طیب، بی تا: 1، 201) در حدیث دیگری نیز آن حضرت می فرماید: «هر کس مرا در حیاتم یا پس از مردنم زیارت کند، در روز قیامت شفیع او خواهم بود.» (حمیری، 1413: 31) از امام باقر (علیه السلام) روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر کس من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت او را زیارت خواهم کرد و از وحشت آن روز نجاتش خواهم داد.» (حر عاملی، بی تا: 14، 336)

۳-۲- زیارت مؤمنان

یکی از آداب مهم دینی و اجتماعی، دیدار مؤمنان در حال زنده بودنشان، سلامتی و بیماری و همچنین پس از مرگ و رحلت از این دنیا است و در احادیث فراوانی راجع به آن تأکید شده و پاداش های بسیار برای این عمل خیر بیان گردیده است. در قرآن نیز به این امر مهم اشاره شده است؛ خداوند می فرماید: ﴿وَ لا تصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَدًا وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کفَرُوا باللّهِ وَ رَسولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُونَ﴾ (توبه/84) عده زیادی از مفسران اهل سنت جمله «لاتَقُم عَلی قبرِه» را عام دانسته و گفته اند که «لا تقُم علی قبره لا للدفن او للزیارة و الدعا»؛ بر قبر منافق نه برای دفن و نه برای زیارت و دعا درنگ و توفّف نکن.» چنان که ابن کثیر می گوید: «این که نایستی بر قبر منافق برای استغفار و طلب مغفرت یا دعا برای او این حکمی است که عمومیت دارد و در مورد هر کسی که به نفاق شناخته شود، صادق است.» (ابن کثیر، بی تا: 3، 435)

علتی که بر نفاق آنان در آیه ذکر شده بسیار مهم تر از مفهومی است که از کلمه منافق فهمیده می شود. ﴿اِنَّهُم کَفَروا بالله و رَسولِه و ماتُوا وَ هم فاسِقونَ﴾ (توبه/84) زیرا آنها به خدا و رسولش کافر شدند و در حالی که فاسق بودند، از دنیا رفتند. پس علت منع توقف این است که اینها به خدا و رسول او کفر ورزیدند و فاسق مردند. لازمه این سخن این است که مؤمنان و مسلمان ها مشمول این دو حکم نیستند. در مجمع البیان آمده است: «در این آیه دلالتی است بر این که ایستادن و قیام بر قبر برای دعا عبادتی است مشروع. اگر این گونه نبود، خداوند سبحان نهی از آن را به کافر اختصاص نمی داد.» (طبرسی، 1408: 5، 57) ناگفته پیداست که این آیه دلالت بر مشروعیت زیارت می کند. خواندن نماز بر مردگان، ایستادن و دعا و طلب مغفرت برای ایشان در سنّت پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده است، لذا در این آیه نسبت به این عمل در خصوص کفار و منافقان نهی شده است. شیخ مفید نقل می کند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حیات خود، دستور داد که مسلمانان به زیارت قبر حمزه (علیه السلام) بروند و خود آن حضرت پیوسته کنار قبر حمزه و سایر شهداء می آمد و پس از رحلت آن حضرت، حضرت فاطمه (علیها السلام) کنار قبر حمزه رفت و آمد می کرد و مسلمانان نیز پیوسته این کار را تکرار می کردند. (قمی، 1386: 219)

امیرالمؤمنین هنگام زیارت قبور در کوفه فرمود: «السلام علیکم یا أهل الدَّیار من المؤمنین و المسلِمین. أنتم لَنا سَلفٌ فارِط و نحنُ لکم تبعٌ عمّا قلیلٍ لاحِق. اللهمَّ اغْفرلَنا و لهم و تَجاوَزْ عَنّا و عنُهم. طوبی لمن أراد المعادَ و عمل الحسنات و قَنعَ بالکفات و رضیَ عَن الله عزّوجل؛ درود بر شما ای مؤمنان و مسلمانان اهل این خانه ها. شما نسبت به ما جلو افتاده اید و ما پیروی هستیم که به زودی به شما می رسیم. خدایا، ما و آنان را بیامرز و از خطاهای ما و ایشان درگذر. خوشا به حال کسی که سرای بازگشت را بخواهد و کارهای نیک کند و به روزی گذاری که او را بی نیاز گرداند، خرسند شود و از (عطای) خدای راضی گردد». (هیثمی، بی تا: 9، 299)

۳-۳- زیارت قبور

روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «قبور مؤمنان و مؤمنات را زیارت کنید؛ زیرا آنان با شما انس می گیرند و وقتی که از آنان دور می شوید، دستخوش وحشت می شوند.» علت اینکه خوب است به زیارت مؤمنان بروید، این است که آنان در دنیا با شما انس داشتند و هنگامی که شما از آنان دور شدید، چه بسا حالت وحشت، ارواح آنان را فرا می گیرد. پس برای رفع نگرانی و وحشت مردگان، با آنها در تماس باشید. (کلینی، بی تا: 3، 228) در روایتی دیگر محمد بن مسلم می گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: آیا مردگان را زیارت کنیم؟ فرمود: بله. عرض کردم: آیا وقتی ما به زیارتشان می رویم، آنان صدای ما را می شنوند؟ فرمود: بله، به خدا سوگند، چنین است. آنان از آمدن شما خبردار و شادمان می گردند و با شما انس می گیرند. محمد بن مسلم می گوید: عرض کردم: وقتی به زیارت ایشان رفتیم چه بگوییم؟ فرمود: بگو: «بار خدایا زمین را از پهلوهای ایشان دور ساز (کنایه از آن که فشار قبر را از ایشان بگردان) و روان هایشان را به سوی خود بالا بِبَر و از جانب خویش خشنودیت را پیشبازشان بفرست و از رحمتت، همنشینی برای آنان بگمار که دلتنگی و تنهایی شان را مبدّل به انس کند و وحشتشان را مبدل به أمن ساز؛ چرا که تو بر هر چیز توانایی.» (صدوق، 1413: 1، 181) آنچه گفته شد درباره زیارت قبور انسان های معمولی است، ولی بالاتر از آن، زیارت تربت شهیدان است. زیارت تربت مجاهدانی که با خون خویش از دین و اهل بیت، شرف و عزّت ملّتی دفاع کرده و در راه پاسداری از آرمان های بزرگ انسانی و الهی جان باخته اند، مفهومی فراتر از زیارت قبور عادی دارد.

۴- جایگاه امامزادگان در قرآن و حدیث

خداوند متعال در آیۀ 119سورۀ توبه می فرماید: ﴿یا اَیُّها الّذینَ آمَنوا اِتَّقوا الله وکونوا مَعَ الصّادِقین﴾ (توبه/119) این آیه با تصریح و با فعل امر، همراهی و مرافقت با اولیاء الهی را برای دوری از هرگونه لغزش و گمراهی توصیه می نماید. پیامبر اسلام در تفسیر این آیه می فرماید: «من چنان بین خودم و خداوند دوستی و مودت حاصل کردم که هیچ فرشتۀ مقرب و هیچ ملکی و فرستاده ای را یارای قدم نهادن درآن عرصه نیست.» (مجلسی، 1403: 18، 360) امام علی (علیه السلام) نیز به جهت متابعت از این رهنمود، خود را بنده ای ازبندگان محمد (صلی الله علیه و آله) معرفی کرده است. (شریف رضی، 1378: خ 192) در روایات مختلفی به ثواب و پاداش زیارت و چگونگی توجه اهل بیت (علیهم السلام) به زائرانشان در مواقع مورد نیاز اشاره شده است. در برخی از این روایات جدای از بازدید اولیاء الله از زائر در مواقع حساس، وعدۀ رهایی و نجات از گناهان و در برخی وعدۀ رهایی ازهول ها و شداید قیامت و همراهی با پیامبر و در برخی، به جهت زیارتِ مقابر اولیاء وعدۀ بهشت، و درپاره ای از روایات وعدۀ شفاعت ذکر شده است و در شماری دیگر اجر و ثواب زائر با اجر و ثواب مهاجرت در دوران پیامبر یکی دانسته شده است. (مجلسی، 1403: 97، 143140)

اهمیت و جایگاه نوادگان امامان (امامزادگان)، در دین مبین اسلام (خاصه شیعیان) بر کسی پوشیده نیست و نزد مسلمانان دارای جایگاه و اهمیت خاصی است؛ زیرا که خداوند متعال ذریه پیامبر (صلی الله علیه و آله) را گرامی داشته و در قرآن مجید از آنان تجلیل نموده و آنان را خیر کثیر نامیده است. (کوثر/1) آیات و روایاتی برای پاسداشت فرزندان پیامبر و ائمه اطهار و لزوم ادای دین به آنان وارد شده است. خداوند به پیامبرش امر فرموده تا به پیروان خویش بگوید: ﴿قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقرْبَی وَ من یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِیهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ﴾ (شوری/23) حدیث ثقلین نیز از جمله روایات مرتبط با جایگاه خاندان پیامبر در میان امت است. (دیلمی، 1371: 1، 131)

۵- جایگاه امامزادگان در توسعه فرهنگ

با توجه به اهمیت زیارت در فرهنگ اسلامی، مفهوم زیارت از یک سو ارتباط تنگاتنگی با بعد مذهبی جامعه ایران دارد و از سوی دیگر تأثیرات فردی و اجتماعی زیادی بر افراد باقی می گذارد. جایگاه مذهبی امامزادگان می تواند به عنوان یکی از مهم ترین مؤلفه های توسعه فرهنگی جامعه در فرد فرد افراد جامعه و زندگی اجتماعی ایشان ایفای نقش کند؛ چرا که با توسعه روحی، فردی و اجتماعی تک تک ما در ارتباط است. مهم ترین نقش امامزادگان در توسعه فرهنگ عمومی جامعه را در موارد زیر می توان تبیین کرد:

۵-۱- توسعه فردی

مذهب و عقاید مذهبی در سلامت روحی و روانی جامعه و فرد بسیار مورد توجه محققان و دانشمندان می باشد و منجر به انجام تحقیقات بسیار متعدد و متنوع شده است. از این رو زیارت و دعا در آیین نورانی اسلام از جایگاهی بسیار رفیع برخوردار است و می تواند در برطرف ساختن نیازهای معنوی و روحی و روانی انسان نقش سازنده داشته باشد. لذا لازم است این موضوع مورد توجه و اهتمام خاص قرار بگیرد؛ چرا که انسان، امروزه تشنه مفاهیم عمیق فطری و الهی است که متأسفانه در پیچ و خم غفلت های زندگی روزمره به تدریج به دست فراموشی سپرده می شود. (واعظ جوادی، 1385: 4544). برخی از کارکردهای فردی فرهنگ زیارت عبارت اند از:

۵-۱-۱- گناه زدایی

یکی از اثرات زیارت و همنشینی با مزار ائمه گناه زدایی است. هنگامی که گناه اثری تاریک بر دل آدمی می گذارد، تمایل انسان به انجام کارهای نیک و پسندیده کاهش می یابد و لحظه به لحظه در تاریکی آن غوطه ور می شود. در حالی که زیارت، بندگی و یاد خدا، وجدان خدایی را در دل انسان زنده نگه می دارد و در محبتی که در زیارت وجود دارد، علاقه به انجام کار نیک در انسان بیشتر شده و این امر موجب تقرب به پروردگار و دوری از فساد و شرّ و گناه می گردد. چنان که قرآن می فرماید: ﴿إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمنکرِ﴾ (عنکبوت/45) حضرت علی (علیه السلام) در نهج البلاغه پس از اشاره به پاره ای از صفات رذیله در رفتار انسانی، از جمله سرکشی، ظلم و تکبر می فرماید: از آنجا که بشر در معرض آفات متعدد اخلاقی و بیماری های روانی قرار دارد، خداوند متعال هم به وسیله نماز و دعا بندگان مؤمن خود را از گرفتاری در دامان این صفات شیطانی حفظ و حراست می کند. (شریف رضی، 1378: خ 234) زیارت نیز از این تاثیر خالی نیست؛ چرا که زیارت هم نوعی دعا و ارتباط با خالق است که انسان را از اسارت در تاریکی گناه و صفات شیطانی نگاهداری می کند و انسان را به آرامش بی منتهای خود متصل می کند؛ چنان که قرآن می فرماید: ﴿أَلاَ بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَلنُّ الْقُلُوبُ﴾ (رعد/28)

۵-۱-۲- آرامش روانی

مهم ترین مشکل انسان به ویژه در عصر حاضر، اضطراب و افسردگی و عدم آرامش روانی و اطمینان قلبی است. دین به انسان آرامش خاطر می بخشد و از دلهره و اضطراب نجات می دهد. حضور در حرم امامزادگان تسکین دهنده روح آدمی و آرامش خاطر اوست.

۵-۱-۳- برخورداری از لذت های معنوی

از دیگر آثار فردی زیارت برخورداری از یک سلسله لذت هایی است که غیر از لذت مادی بوده و لذت معنوی نامیده می شود. در کنار لذت های مادی، نوعی دیگری از لذتهاست که با عمق روح و وجدان انسان مربوط است و تحت تاثیر برقراری رابطه با یک ماده بیرونی حاصل نمی شود؛ مانند لذتی که از احسان و خدمت به دیگران یا از محبوبیت و احترام یا از عبادت و پرستش خدا نصیب انسان می شود که در زبان دین به طعم ایمان یاد شده است. ایمان حلاوتی دارد فوق همه حلاوت ها. (مطهری، 1369: 2، 43) تنها ایمان مذهبی می تواند چنین روحیه ای را در انسان مؤمن به وجود بیاورد. قرآن می فرماید: ﴿إِن اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَموَالَهُمْ بأَنَّ لَهُمُ الْجنَّةَ یقَاتِلُونَ فی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقّاً فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ﴾ (توبه/111) امامزادگان که خود منبع فیض و معنویت هستند، تأثیر بسزایی در ترزیق لذت های معنوی در جان و روح مردم دارند.

۵-۱-۴- کاهش ناراحتی ها

زندگی بشر در کنار خوشی ها و شیرینی ها، رنج ها و شکست ها، از دست دادن ها و ناکامی ها جریان دارد. پاره ای از حوادث جهان مانند پیری و برخی بیماری ها قابل پیشگیری و علاج نیست که این قبیل امور انسان را رنج می دهد و گرفتار ناراحتی و اضطراب می کند. ایمان مذهبی در انسان نیروی مقاومت می آفریند و با تفسیر درست تلخی ها، آن را شیرین می گرداند. مؤمن با اعتقاد به رستاخیز باور دارد هر درد و رنجی که از ناحیه طبیعت یا دیگران به انسان می رسد، آفریدگار متعال به گونه ای دیگر آن را جبران خواهد کرد. ایمان مذهبی اموری چون چنگال وحشتناک مرگ را، به وسیله ای برای بازگشت به سوی خداوند و برخورداری از نعمت های ابدی خداوند مبدل می سازد و بدین ترتیب نه تنها آن را تحمل پذیر بلکه به پدیده ای شیرین تبدیل می کند. (مطهری، 1369: 2، 48) ایمان به خدا و یاد او ناراحتی ها را بر طرف می سازد؛ چنان که ترک یاد خدا زندگی را ناگوار و تلخ می کند: ﴿وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی﴾ (طه/124) ویلیام جیمز معتقد است قدرتی که دین برای تحمل مصایب به انسان می دهد، هرگز از عهده اخلاق برنمی آید؛ زیرا شور و حرارتی که با اعتقاد به دین در انسان حاصل می شود، هرگز از عهده اخلاق برنمی آید. (جیمز، 1367: 187) بنابراین حضور در زیارتگاه ها و به طور کلی اماکن مقدس یا شرکت در مراسم مذهبی جمعی، سبب می شود که فرد در هماهنگی با محیطی که در آن قرار گرفته، برای لحظاتی تضادهای درونی و روانی خویش را فراموش کند و همچنین باعث کاهش اضطراب و عصبانیت و اختلالات روانی شود. (واعظ جوادی، 1385: 45 44)

۵-۲- توسعه اجتماعی

امامزادگان در شهرها پایگاه هایی مهم ایجاد می کنند؛ در ایران نیز اهمیت مذهبی این ساختمان ها فراتر از اهمیت مسجد جامع است. حتی در مواردی امامزاده ها از چنان اعتباری برخوردار هستند که در بسیاری از موارد دلایل عمده تأسیس اولیه یا توسعه بعدی شهرها به شمار می آیند. یک مثال بارز از این دست، شهر بزرگ مشهد، دومین شهر بزرگ ایران است که در اوایل قرن نهم میلادی روستایی به نام سناباد بود. (قصابیان، 1377: 80) یا کربلا که ابتدا دشتی خشک بود و کم کم با وجود زوار و اقامت آنها در حوالی آن تبدیل به شهر شد. با توجه به اینکه زیارت در فرهنگ اسلامی  ایرانی دارای اهمیت ویژه ای می باشد. مفهوم زیارت از یک سو ارتباط تنگاتنگی با بعد مذهبی جامعه ایران دارد و از سوی دیگر آثار اجتماعی زیادی بر جامعه باقی می گذارد. از جمله آثار زیارت، تقویت روحیه “امید” در جامعه است. (چهاربالش، 1389: 12) در حقیقت گردش زیارتی می تواند به عنوان یکی از مهم ترین مولفه های توسعه اجتماعی ایفای نقش کند؛ چرا که با توسعه روحی، فردی و اجتماعی تک تک ما در ارتباط است و از این منظر گردشگری زیارتی نیازمند برنامه ریزی دقیق تر است تا بتوانیم از این مسیر منافع اجتماعی آن را به حداکثر برسانیم. با گذشت زمان امامزاده ها و قبور سادات به بخش مهمی از فرهنگ اسلامی  ایرانی تبدیل شده است و هم اکنون حتی قبور آنها خود به مهم ترین مرکز تجمعات اجتماعی جامعه ایران و بازتولید مراسم های مذهبی  آئینی تبدیل شده است. موضوع گردشگری زیارتی یک موضوع چندوجهی است که از یک سو به عنوان یک امر مذهبی مورد توجه قرار دارد و از سوی دیگر بسیاری از مردم روح و جان خود را با گردشگری زیارتی پالایش می کنند و این امر از مهم ترین وجوه گردشگری زیارتی است و حتی لازم است که با ترویج صحیح مبانی زیارت و تقرب به ائمه، آثار فرهنگی و معنوی این زیارت ها را افزایش دهیم تا بتوانیم آثار اجتماعی آن را در تمامی ابعاد اجتماعی بسط دهیم (چهاربالش، 1389: 12) پس زیارت، یک مفهوم و برنامه دینی است و مبانی، اصول و آداب آن در متن دین مقدس اسلام ارائه شده است. با وجود اینکه در حال حاضر دامنه استفاده کنندگان از برنامه های زیارت به حوزه های برون دینی هم بسط پیدا کرده است، ولی خاستگاه اصلی آن معارف توحیدی می باشد.

۵-۳- نقش مکان های زیارتی در همبستگی اسلامی

یکی از ابعاد راهبردی زیارت، تقویت همبستگی و اتحاد مسلمانان با یکدیگر، در برابر فرهنگ غربی و مداخلات دشمنان اسلام است. (دکمجیان، 1395: 926) کشورهای اسلامی می توانند از ظرفیت هایی که مکان های زیارتی در اختیارشان می گذارند، در مقابل توطئه های تفرقه انگیز دشمنان جهان اسلام استفاده کرده و موجب همبستگی و اتحاد خود شوند و عزت و احترام مسلمانان و کشورهای خود را دوباره احیا کنند. اسلام خود را به عنوان یک دین جامع و دارای برنامه و طرح کامل از نظم اجتماعی و به عنوان شیوه ای برای زندگی عالی معرفی می کند. این دین بر پایه مجموعه ای از قوانین و اصولی استوار است که به صورت ابدی، از سوی خدا و مستقل از خواسته های پیروان آن تعیین شده است. بنابراین اسلام نقش مهمی در زندگی مسلمانان ایفا کرده و این نقش همچنان ادامه خواهد داشت. (دکمجیان، 1395: 246) همچنان که امام خمینی به کرات اعلام کرده است که حج یک رویداد کاملاً سیاسی است؛ زیرا احکام اسلام، محدود به رابطه خصوصی میان انسان و خدا نیست؛ بلکه به منش حکومت و تعهد حاکم به اجرای وظیفه تاریخی خود، در جاری کردن قانون اساسی در زندگی مردم نیز گسترش می یابد. (فولر و لسر، 1384: 123) این امر خود باعث ارتباط، همبستگی و اتحاد کشورهای اسلامی می شود که آثار و نتایجی را به دنبال خواهد داشت. این موضوع را می توان در اندیشه امام خمینی یافت و در قالب چند محور بیان کرد: بازگشت مجد و عظمت مسلمانان، پیروزی مسلمانان بر دشمنان، استقلال کشورهای اسلامی و آسیب ناپذیر شدن مسلمانان (زنگنه، 1379: 4176)

اسلام علاوه بر کنگره سراسری سالانه در مکه معظمه و عتبات عالیات توانسته است همواره گردهمایی های مذهبی، فرهنگی و اقتصادی دیگری را نیز برگزار کند. مکان های زیارتی جهان اسلام از ارزش های والای مذهبی و فرهنگی در بین مسلمانان برخوردار هستند و به عنوان تداعی کننده چنین بار احساسی برای مسلمانان، می توان با استفاده و تقویت این بار احساسی اتحاد و انسجام را بین مسلمانان و کشورهای اسلامی تقویت کرد.

نتیجه گیری

زیارت امامزادگان تأثیر بسزایی در زنده نگهداشتن فرهنگ زیارت دارد. زیارت ناخودآگاه روح توحید و یگانه پرستی را در درون انسان زنده می کند و او را با مقام محمود و پسندیده انبیا و پیامبران و اولیای الهی آشنا می سازد و آن ها را به ما معرفی می کند. انسان را به عدالت خواهی، حق گویی و حق محوری رشد می دهد و او را ظلم ستیز و بیزار از ظالم و ستمگر می پروراند. زیارت، روح انسان را لطیف می کند و از طرفی دیگر او را باطل شکن و کفرستیز می سازد. صفات عالی در جان انسان می دمد و ریشه های رذائل اخلاقی، بدی ها و ناپاکی ها را از آن بیرون می کشد.

از جمله آثار پر خیر و برکت و قابل توجه زیارت و حضور در کنار بارگاه نورانی و مطهر پیامبر اکرم و اهل بیت و خاندان ایشان، قرائت زیارت نامه ها است که سبب آشنایی بیشتر با مکتب شیعه و اسلام راستین می شود. این زیارت نامه ها لبریز از مطالب عالی و مفاهیم فاخری است که گویا روح وحی در آنها نهفته است. از سوی دیگر این زیارت ها باعث می شود که روح و قلب مردم در جامعه بیشتر به یکدیگر نزدیک شود.

گناه زدایی، آرامش روانی، برخورداری از لذت های معنوی، کاهش ناراحتی ها، توسعه اجتماعی و همبستگی اسلامی از مهم ترین آثار توسعه فرهنگ زیارت در جامعه اسلامی است.

کتابنامه

۱- قرآن کریم.

۲- آشوری، داریوش، 1357: تعریف ها و مفهوم فرهنگ، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.

۳- ابن فارس، احمد، 1429: معجم مقاییس اللغة، تصحیح: محمد عوض مرعب و دیگران، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

۴- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، بی تا: تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمدحسین شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.

۵- ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414: لسان العرب، بیروت: دارصادر، چاپ سوم.

۶- افتخارزاده، محمود، 1373: «درآمدی برمزارها: کانون های معنوی اسلام در ایران»، مجله وقف میراث جاویدان، سال دوم، شماره 7.

۷- پورامینی، محمدباقر، 1393: منزلت زیارت: ویژگی ها و آداب زیارت امام رضا علیه السلام، مشهد: آستان قدس رضوی.

۸- جعفری، محمدتقی، 1373؛ فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

۹- جوادی آملی، عبدالله، 1382: ادب فنای مقربان، قم: نشر اسراء، چاپ سوم.

10- جوادی، مرتضی، 1385: فلسفه زیارت و آیین آن، قم: نشر اسراء، چاپ سوم.

11- چهاربالش، مریم 1389: «گردشگری زیارتی بستر توسعه اجتماعی»، روزنامه جام جم، دوشنبه 23 اسفند، شماره 3.

12- حر عاملی، محمد بن حسن، بی تا: وسائل الشیعه، تحقیق: مؤسسه آل البیت، قم: مؤسسه آل البیت.

13- حسینی، سیدمحمد، بی تا: مباحثی پیرامون زیارت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

14- حمیری، عبدالله بن جعفر، 1413: قرب الاسناد، قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.

15- دکمجیان، هرایر، 1395: جنبش های اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه: حمید احمدی، تهران: انتشارات کیهان.

16- دهخدا، علی اکبر، 1377: لغت نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

17- دیلمی، حسن بن محمد، 1371: ارشاد القلوب، قم: شریف الرضی.

18- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1412: المفردات فی غریب القرآن، دمشق  بیروت: دار العلم  الدارالشامیة، چاپ اول.

19- زنگنه، حمید، 1379: «وحدت کشورهای اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره)»، روزنامه رسالت، 2 تیر، ش 4176.

20- شریف رضی، محمد بن حسین، 1378: نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی.

21- صابونی، محمدعلی، 1383: صفوه التفاسیر، ترجمه: محمدطاهر حسینی، تهران: نشر احسان.

22- صحفی، سیدمهدی، 1378: زندگانی حضرت معصومه (ع) و تاریخ قم، قم: بی نا.

23- صدر حاج سیدجوادی، احمد و همکاران، 1379: دایره المعارف تشیع، تهران: نشر سعید محبّی.

24- صدوق، محمد بن علی، 1413: من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

25- طاهری خرم آبادی، سیدحسن، بی تا: توحید و زیارت، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم.

26- طباطبایی، محمدحسین، 1397: المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ سوم.

27- طبرسی، فضل بن حسن، 1408: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، بی جا: دارالمعرفه، چاپ دوم.

28- طریحی، فخرالدین، 1408: مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، بی جا: مکتب النشر الثقافة.

29- طوسی، محمدبن حسن، 1410: تهذیب الاحکام، بیروت: دارالتعارف.

30- طیب، سید عبدالحسین، بی تا: اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: مؤسسه جهانی سبلین، تهران: کتابفروشی اسلامی.

31- عمید، حسن، 1378: فرهنگ فارسی عمید، تهران: امیرکبیر.

32- فولر، گراهام و یان لسر، 1384: احساس محاصره ژئوپلیتیک اسلام و غرب، ترجمه: علیرضا فرشچی و علی اکبر کرمی، تهران: دوره عالی جنگ دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، چاپ اول.

33- فیومی، احمد، 1405: مصباح المنیر، قم: دارالهجره.

34- فیض، عباس، 1322: انجم فروزان، قم: بی نا.

35- قصابیان، محمدرضا، 1377: تاریخ مشهد از پیدایش تا آغاز دوره افشاریه، مشهد: انتشارات انصار.

36- قمی، عباس، 1386: سیرت پیامبر اعظم (ع) و مهربان، ترجمه: محمد محمدی اشتهاردی، تهران: نشر مرکز.

37- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، بی تا: فروع کافی، بی جا: نشر شیخ محمد آخوندی.

38- مجلسی، محمدباقر، 1403: بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث الاسلامی.

39- معین، محمد، 1371: فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر، چاپ هشتم.

40- مکارم شیرازی، ناصر، 1384: مفاتیح نوین، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب، چاپ اول.

41- میلانی، سید علی، 1392: با پیشوایان هدایتگر، قم: انتشارات الحقایق، چاپ سوم.

42- نفیسی، علی اکبر، بی تا: فرهنگ نفیسی، تهران: انتشارات امیرکبیر

43- نوید، مهدی، 1374: فرهنگ و مقاومت فرهنگی، بی جا: انتشارات محیا.

44- واعظ جوادی، مرتضی، 1385: فلسفه زیارت و آیین آن، قم: نشر اسراء، چاپ سوم.

45- هاشمی رفسنجانی، اکبر، 1389: فرهنگ قرآن، قم: بوستان کتاب.

46- هیثمی، علی بن أبی بکر، بی تا: مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: مکتبة القدسی.